Uyghurlarning Insan Heqliri Mushu Minutlarda ...
Muxbirimiz Gülchéhre
2008-12-10

Buningdin 60 yil burunqi bügünki künde, yeni 1948 - Yili 10 - Dékabir küni birleshken döletler teshkilatigha eza döletler teripidin birlikte xelqara insan heqliri xitabnamisi élan qilindi, bu xitabnamining élan qilinghanliqi, kishilik hoquqning qanun arqiliq qoghdilishtek yüksek orungha kötürülgenlikini körsitip berdi.


2008 - Yili 10 - Dékabir küni, dunya insan heqliri künining 60 ‏yilliqi munasiwiti bilen prézidént bush aq sarayda darfur kishilik hoquq paaliyetchisi doktor halima bashirni qobul qilidu. Sürette, doktor halima bashir, bashqilarning öch élishidin ensirep yüzini oriwalghan.


Gerche atmish yil mabeynide dunya miqyasida insan heqliri weziyiti mislisiz tereqqiyatlargha ériship barghanche yaxshiliniwatqan bolsimu, insanlar arzusidiki heqiqiy ténch, hemme barawer dunyani berpa qilish türlük tosalghulargha duch kelmekte.

Ténch hem barawerlikte, öz ‏ - Ara hörmet qilinghan tereqqiy qilghan jemiyette yashash, insanlar ailisining barliq ezalirining ortaq arzusi, meyli jinsiy meyli irqiy we dölet teweliki perqige qarimay oxshashla özige xas izzet‏ - Hörmiti, barawer hoquqlirini étirap qilish, söz erkinliki, étiqad erkinlikidin behriman bolidighan, wehime hemde namratliqtin xali bolidighan dunyani berpa qilishqa bel baghlighan döletler 1948 - Yili 10 - Dékabirda del mushu ortaq arzuni ishqa ashurush üchün kéliship, xelqara insan heqliri xitabnamisi élan qildi hemde buni heqiqiy hayatiy küchke ige qilish birleshken döletler teshkilatigha eza döletlerning insan heqlirini dunya miqyasida ilgiri sürüshni yüksek mesuliyetchanliq bilen ehdi qilghanliqining ipadisi idi.

Gerche atmish yil burunqi dunya insan heqliri weziyiti bügünge kelgende zor tereqqiy qilip, erkinlik, barawerlik dunyani qaplashqa bashlighan bolsimu, halbuki uyghurlarning 2008 ‏ - Yilida yüzlengen insan heqliri weziyitining özila, uyghur diyari jümlidin uyghurlarning insan heqliri weziyitining barghanche keskinlishiwatqanliqini körsitip bermekte.

Mushu yéqinqi künlerde uyghurlarning insan heqliri mesililirige munasiwetlik uchurlarmu dunya insan heqliri künini tebriklewatqan mushu minutlardimu uyghurlarning insan heqliri weziyitining intayin keskinlikini körsitip turmaqta.

Yeni yéqinda ghuljida üchinchi perzentige hamildar bolghan arzugül tursun dunya insan heqliri qoghdighuchilarning bésimi bilen mejburiy bala chüshürüsh opératsiyisidin qutulup qalghan bolsimu, xitay hökümitining kishilik hoquqni éghir depsende qiliwatqan,mexsus qanun qilip békitilip qattiq qolluq bilen yürgüzüwatqan pilanliq tughut siyasiti, yenila sansizlighan arzugüllerge hem ularning tughulush aldidiki perzentlirige ziyankeshlik qilishni toxtatmidi.

Xitay hökümiti yézilarghiche siyasiy öginish dolquni kötürüp, on béshi tüzümini yolgha qoyush arqiliq uyghurlargha qaratqan siyasiy, diniy bésimni aililergiche élip kirdi. Her bir mektep, idare ‏ - Organ hetta aililerdimu uyghurlar xitay hökümitining atalmish milliy bölgünchilikke qarshi turush matériyalini öginip uningdin tesirat ipadileshke mejbur qilinmaqta.

Qeshqer, xoten, aqsuning bezi yézilirida minglarche déhqan hazirmu hashargha mejburlanmaqta. Melumatlardin qarighanda,hetta xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan diniy étiqad cheklimiliri tüpeyli hejge bérish, hetta héyt namizigha bérishimu cheklimige duch kelmekte.

Yéqinda chingdawda oquwatqan besh neper uyghur oqughuchi xitay saqchilirining heddidin ashqan zorawanliqigha uchrap éghir yarilandi. Bigunah oqughuchilar naheq halda,saqchilarning ten jazasigha, kemsitishige hemde éghir haqaritige uchrighandin bashqa, hetta mektep memurining weqeni dawrang salmasliqi heqqidiki bésimigha uchridi.

Toqquz ayliqmu bolmighan mujahit xitayning zeherlik süt parashokidin zeherlinip börikide tash peyda bolup opératsiye qilindi,esli hökümetning tölem bérishke tégishlik bolghan dawalash chiqimlirini jughlash üchün uning ata ‏ - Anisi ghemde kirpik qaqmighili qiriq kündin ashti.
Xitayning achqan qosh til mektepliride, qosh til yesliliride uyghur baliliri öz ana tilida sözleshtin mehrum, uyghurlar öz halini, rast sözini sözleshtin mehrum qalmaqta. Mana mushularning hemmisi mushu minutlarda yüz bériwatqan uyghurlarning insan heqlirining depsende qiliniwatqan körünüshliri.

Uyghur insan heqliri mesililirini xelqaragha anglitishni, dunyaning éqimigha mas halda uyghurlar uchrawatqan eng nazuk mesililerni tépip chiqip, hel qilishning yollirini izdeshni özining wezipisi qilghan merkizi washingtondiki uyghur démokratiye hem kishilik hoqoq fondi gerche qurulghinigha uzun bolmighan bolsimu, rabiye qadir xanimning yétekchilikide özining rolini tonutuwatqan tunji xelqaraliq uyghur insan heqliri teshkilati hésablinidu.

Biz xelqara insan heqliri künining 60 yilliqi munasiwiti bilen uyghur milliy herikiti rehbiri rabiye qadir xanimni ziyaret qilip, uyghurlarning nöwettiki insan heqliri weziyiti heqqide söhbette bolduq.

Birleshken döletler teshkilati, " her bir insan kishilik qedir ‏ - Qimmet we adalettin behrimen bolushqa hoquqluq" ni, bügünki dunya insan heqliri künidiki teshwiqat bash témisi qildi.

Dunyada insan heqliri xitabnamisi élan qilinip hazirghiche bolghan 60 yil mabeynide, bu xitabname uyghur tilini öz ichige alghan 360 xilgha terjime qilinip tarqitilghan.

Dunyaning her qandaq jayidin insanlar körüsh, anglash we bashqa xil wastiler bilen özining eng asasliq erkinlik hem hoqoqigha munasiwetlik bu qanuniy desturdin xewerdar bolalaydighan bolsimu, epsus asasiy heq - Hoquqliri, erkinliki kapaletke ige qilinmighandin sirt, xitay hökümitining siyasiy, diniy, iqtisadiy, medeniy jehetlerdin qattiq depsendichilikke uchrawatqan uyghurlarning beziliri hetta insan heqliri dégen uqumdin shundaqla bügünki xelqara insan heqliri künining ehmiyitidinmu xewersiz bolushi mumkin, chünki xitay hökümiti teripidin uyghurlar hetta tor betler arqiliq birleshken döletler teshkilati tor betlirige kirip, bu xitabnamide déyilgen öz hoqoqini tonush pursitidinmu mehrum qilinghan.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-insan-heqliri-12102008211402.html/story_main?encoding=latin