MILLIY REHBIRIMIZ AHMET IGEMBERDINING SIYASIY

HAYATI WE IJADIYITI HEQQIDE QISQICHE BAYAN

(Bu Eser Jumhuriyitimizning Tughulghan Künige Béghishlandi)


Eziz wetnimiz Sherqiy Türkistan, tajawuzchi Xitaylarning mustemlikisige aylinip qalghan kéyinki 100 yil, mezlum xelqimizning besh ming yilliq shanliq tarixidiki qan-yash we nomusqa tolghan, milliy zulum we küresh ichide ötken bir dewir boldi. Bu dewirde Medeniyetlik, Batur, eqil-parasetlik, emgekchan we küreshchan Sherqiy Türkistan xelqi Tömür Helpe, Sabit Demullam, Memtimin Bughra, Emir Nurehmet´han (Emir Sahip), Emir Abdullahan(Shah Mensur), Huja Niyaz´hajim, Mahmud Muhiti, Osman Éli, Qutluq Shewqiy, Ahmet Ziyayi, Abduqadir Damullam, Abduxaliq Uyghur, Sopizade, Memtili Ependi, Elihan Töre, Ahmetjan Kasimi, Is´haqbeg Momin, Delilqan Sugurbay, Abdurewof Mehsum Ibrahimi, Rehimjan Sabirhaji, Abduleziz Mehsum, Chingiz´han Damullam, Abdurehim Qilch, Polat Qadiri, Qurban Qoday, Memtimin Iminof, Qasimjan Qembiri, Sopahun Polkownik, Ubulheyri Töre, Sheriphan, Isa Ependi, Mesud ependi, Osman Batur, Zunun Qadiri, Ziya Semidi, Enwer Nasiri, Haji Yaqup Anat, Abdureyim Ötkür, Ibrahim Muti qatarliq san-sanaqsiz dahilar, dölet erkanliri, herbiy qomandanlar, jamaet erbabliri, shayir we yazghuchilarni yétishtürüp chiqti.

Ahmet Igemberdi xelqimiz yitishtürüp chiqqan yoqarqidek meshhur inqilapchillirimiz we jamaet erbaplirimizning izini boylap, mustemlike dewrimizdiki qarangghuluq yillarda yitiship chiqqan üchinchi ewlat rehberlirimizning biridur we Uyghur Yéngi dewir edebiyatidiki tonulghan shairlarning biridur. Ahmet Igemberdi 1937-yili 4-Ayning 4-Küni Sherqiy Türkistanning qedimqi beshbaliq rayonigha jaylashqan, Ürümchi wélayiti, Jémissar Nahiyeside atisi Igemberdi Hoshurghuja, Anisi bibirabiye Qasim qizi(Kona Turfanliq)ning ailisining üchünchi perzenti bolup dunyagha kelgen.

*****
Ahmet Igemberdining dadisi Igemberdi Hoshurghuja Sherqiy Türkistan xelqini topidek soriwetken 1931-yildin 1937-yilghiche otturgha chiqqan Tunggan yéghiliqi yillirida, Jimisarda minggha yéqin mal-charwisidin we uningdin bashqa barliq bisatliridin ayrilip, milyonlighan Sherqiy Türkistanliqlargha oxshash peqirchilik yoligha chüshüp, üch ishek bilen Otun toshup, ailisini béqishqa mejbur bolghanidi. Ahmet Igemberdining baliliq yilliri ashundaq bir qiyin sharayitta ötti.


Bu waqit Sherqiy Türkistanda Inqilawiy herketler bash kötürgen, Sherqiy Türkistan Azatliq küchliri bilen mustebit Xitay hökümiranliri we tajawuzchi millitarist Ma jungying arisida jiddiy toqunushlar meydangha kélip, qanliq qirghinchiliqlar arqa-arqidin yüz bergen yillar idi. 1933-yili Sherqiy Türkistanda Qeshqerni merkez qilip yéngi qurulghan Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti 1934-yilning axirigha kelgende, Sowit ittipaqining küshkürtishi, Yallanma Ermen quralliq qisimlirini, yéngi qurulghan Jumhuriyetini yoq qilishqa toluq qurallandurup yollishi, ularning Shéng shisey bilen astirittin hemkarlishishi we Ma jungying qisimlirining inqilapqa qilghan asiyliqi uningdin bashqa birqisim menbiyi éniq bolmighan milliy munapiqlarning satqinliq qilishi sewebidin aghduruwétilgenidi.

1937-yili Géniral Maxmut Muhiti bir qisim ademlirini élip, Hindistangha chiqip ketti, bundaq bolushning sewebi, Shéng shisey bilen düshmenning aldam xaltisigha chüshken yol bashchimiz Ghuja Niyaz Hajimlar inqilawiy küchlerning gholluq herbiy qomandani bolghan Géniral Mehmut Muhitigha süyqest qilish üchün Ürümchige chaqrighanidi. Mehmut Muhiti bundaq bir qiyin ehwal astida inqilawiy quralliq küchlerni hem özini saqlap qélip, kélichek inqilapni dawamlashturush üchün weten siritigha hijret qilishqa mejbur bolghanidi.

Géniral Mahmut Muhiti hijret qilishtin burun öz qisimliri ichidiki qehriman sebdishi Abduniyaz Kamalni, özining qalduq qisimlirigha qumandan qilip teyinlidi. Géniral Abduniyaz Kamal öz qisimliri bilen Millitarist Ma jungying hem Shéng shisey qisimlirigha qarshi qehrimanlarche küreshti. Mushundaq bir hayat-mamat kürishi élip bériliwatqan waqitta, Ayripilan we tangkilar bilen qurallnghan bir qanche ming asasliqi Ermenlerdin teshkil qilghan tejirbililk Sowét Armiyesi Sherqiy Türkistan chigrisidin kirip, inqilawiy qoshunlarni Hémitning séyida qorshiwélip, axirqi hésapta ularni, xayin Ma jungying eskerliri bilen qoshup asman we yerdin birla waqitta ot échip qirip tashlidi. Hayat qalghanlirining bezillirini tirik kjömüwetti, bezillirini atqa sörütüp, bezillirini tangka bilen mijip, bezillirini otta köydürüp yoq etken boldi.

Qumandan Abduniyaz Kamal hel qilghuch jenglerde yallanma Ermen qoshunliri teripidin esirge élinip, axiri qanxor Shing shisey teripidin iskenjige élinip öltürüldi.

Özini Sherqiy Türkistan xelqining dosti, dep atiwalghan Sowétler ittipaqi, tajawuzchi, millitarist Shéng shiseyni yölep turghuzup, Jumhuriyet armiyemizni tazilap, Sherqiy Türkistanda bir mezgillik Sowét tesiridiki Shéng shisey hakimiyitini tiklep, wetinimizde atalmish tinchliq we tereqqiyat, tinchliq sheklide körünidighan bir weziyetni shekillendürdi. Bu pütünley yerlik xeliqqe qurulghan bir qapqan bolup, Shing shisey bilen til bürüktiriwalghan Imfériyalistlar we ularning qol chomaqchilliri astirittin Sherqiy Türkistan xelqi üstidin yürgüzilidighan érqiy we kultural qirghinning bir meydan pilanini tüziwatatti.

Bu yillar Sherqiy Türkistan xelqi deslep Xitay hökümiranliri, Millitarist Ma jungying qisimliri hem millitarist, qanxor Shéng shisey teripidin qattiq talan-tarajgha üchrap, 100,000 lighan Sherqiy Türkistan aileliri, jümlidin Ahmet Igemberdi akining ailisimu eshu éghir qismetlerge uchrap, siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi, medeniy-maarip jehetlerdin éghir palaketler ichide nale-zare qilip ingirawatqan zamanlaridi.

Ahmet Igemberdi ailisi jan saqlash üchün 1939-yili Jimmisardin Eskibaliq (Guching)gha köchüp kétidu. Ghuljida tajawuzchilargha qarshi Milliy inqilapning partilishi, Xitay tajawuzchillirining Eskibaliqta yashawatqan Sherqiy Türkistanliqlargha bolghan bésimini téximu kücheytiwitidu.Beshbaliq rayonidiki minglighan Uyghur we Qazaq yashliri Ili rayonigha qéchip ketkendin bashqa, birqisim yerlik aililer hayatliq izlep yurtlirini tashlap chiqip kétishke mejbur bolidu. Ahmet Igemberdi ailisi 1945-yili yazda taghisi Toxti Qasim(Turfanliq) yashawatqan Ürümchi Sheherige kélip yerlishidu.Ular köchüp yürgen bu dewir, Ghuljida milliy inqilap ghelbe qazinip, 1944-yili 12-noyabérda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti, 1945-yili 7-April küni Sherqiy Türkistan Milliy Armiyesi qurulghan mezgilidi.

Sherqiy Türkistanda qurulghan milliy Armiye özining Gomindang tajawuzchillirigha qarshi jenglirini birqanche seplerde ghelbilik élip baridu. Pütün Sherqiy Türkistan miqyasida partizanliq urushlirini qanat yaydurup, düshmen Armiyesi we ularning arqa sep teminatini parlech haletke chüshürüp qoyidu. Milliy Armiyening asasiy yönülüsh qisimliri, 1945-yili 8-Ayda tajawuzchi Xitay Armiyesining shimaldiki qoshunlirini tarmar qilip, Manas deryasi boyigha yétip kelidu. Manas bilen Sherqiy Türkistanning merkizi Ürümchining ariliqi peqetla 180 km idi.Bu waqitta eger milliy Armiye Bash Baliq Ürümchini ishghal qilsila, Xitay hakimiyitining ghulap chüshidighanliqigha qil sighmaydighan bolup qalidu.


Ming epsuski 1945-yili mayda Yaltida ötküzülgen Russiye, Engiliye, Amérika bashliq döletlirining yighinida Sherqiy Türkistanning meselisi Jangkeyshi rehberlikidiki Xitay dölitining paydisi hésawigha hel qilinidu.Azat rayonlardiki Sherqiy Türkistan xelqining yéngiche hayati we ularning siyasiy iqtisadiy, ijtimayi we medeniyet sahesidiki ghelbilliri hem yéngi özgürüshler, Sherqiy Türkistandiki bashqa chong kichik sheherlerge tesir qilghandek, Ürümchigemu tesir qilmay mumkin emesidi. Ürümchi ahalisining yérimidin köpregini teshkil qilghan Uyghurlar we bashqa Qazaq, Qirghiz, Üzbek qatarliq qérindashlar arisida wetenning kélichigi, milletimizning istiqbali heqqide yéngiche arzu-ümidler tughulghan bolup, goya weten hélila azat bolidighandek etrapni xushalliq hésiyati qaplighan, kishilerning chirayimu bashqiche héslar bilen külümsirigen waqitlaridi.

Ahmet Igemberdining chong bowisi Hoshur Ghuja esli Qeshqer Astin Artush Azaq yézisi Tijen kentidin bolup, sodigerchilk yolliri bilen ikki ayali we tört perzentini élip, Jimmisargha kélip yerleshken.Chong dadisi Hoshur Ghuja 1916-yillirida Turfan wilayiti Pichan Nahiyesilik Qasim Baqqalning chong qizi Bibi Rabiyeni 12 yashta bala kélin qilip Jimmisargha élip kétkeniken. Hoshur Ghuja 1917-yilliri chong oghli Igemberdini Bibi Rabiye(Ahmet Igemberdining anisi) bilen öylik-ochaqliq qilidu. Igemberdi aka Bibi rabiyedin uzaq yil perzent körmey 1932-yiligha kelgende Ahmet Igemberdining achisi Sherixan Igemberdi, 1935-yiligha kelgende akisi Rehmet Igemberdi, 1937-yili Ahmet Igemberdi, 1942-yili Hesen we Hüsen Igemberdi atliq qoshgizekler tughilidu.

Qasim Baqqal shu yillarda Pichan nahiyesidin ikkinchi perzenti Hemraxan, üchünchi perzenti Toxti Ahunni élip Ürümchige kélip yerleshken iken. 1945-yili baharda Ahmet Igemberdining dadisi ayali Bibi Rabiyening teliwi bilen, Ürümchining Eskibaliqqa qarighanda adettiki insanlar üchün siyasiy we iqtisadiy tereptin jan saqlashqa qulayliq teripini nezerge élip we Qéyinatisini panah tartip, Ürümchige kélip yerlishidu.

Bu yillarda Ürümchide xéli köpligen zamaniwiy mektepler bar bolup, mekteplerde Türkiye, Üzbekistan, Qazaqistanda telim alghan Uyghur, Üzbek, Qazaq we bir qisim Tatar muellimler Uyghur tilida ders ötetti.Bu muellimler sistimliq terbiye körgenler bolup, ular Sowit ittipaqini öz ichige alghan Gherip dunyasidiki bolupmu, Yash Türkiye jumhuriyitidiki pen-maaripqa ayit yéngiliqlarni jahalet ichide turiwatqan Sherqiy Türkistangha élip kirgenidi. Bu dewirde Sherqiy Türkistan xelqi arisida bolupm, wetinimizning bashbaliqi Ürümchide her xil Idiologiyege mensup bolghan pikir éqimliri höküm süretti. Buning ichide gewdilik bolghanliri üch xil bolup, birinchisi Milletchilik(Sherqiy Türkistanchiliq) pikir éqimi, ikkinchisi Sowitpereslik(Kominizim), we üchünchisi Xitaypereslik(Chiniy Türkistanchiliq) din ibaretidi.
Bu yillarda medeniy-maaripta bir qeder janlinish meydangha kéldi. Oqutush matériyalliri ichide Jumhuriyet mezgilide tüzülgen yerlik Idiologiyemizni asas qilghan milletchilik iddiysidiki matériyallar, Xitay sheheri Nenjingde bésilghan chong Türkchilikni teshebbus qilidighan kitaplar, Sowit ittipaqidin yoshurun kirgüzülgen, qérindash xeliqlerning iddiysining tesiride tüzülgen derislik we Gézit-Jornallar baridi.


Ahmet Igemberdi 1946-yili yoqarqidek bir dewirde Ürümchidiki asasliq bilim ochaqlirining biri bolghan Gherbi östeng ikkinchi bashlanghuch mektipige oqushqa kiridu. U siniptiki balilarning ichide elachi oqughuchilarning qatarida bolup, ilghar pikirlik ustazlirining tesiride milletchilik idiyisini qobul qilidu. Bu waqitta Ahmet Igemberdi 9 yashtaidi. Ahmet Igemberdi ösmürlük we hayatini eslep bu heqte: Ustazlirimizdin Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti heqqide her xil qiziqarliq hékayilerni anglaytuq.Bétim mezgilide Ürümchige kelgen Ahmetjan Qasimiy bashchiliqidiki Jumhuriyet wekillerning bizge qaldurup ketken meniwiy mirasliri, bizning kéyinki hayat yolini talliwélishimizgha yétekchilik rol oynidi. Meselen, Sherqiy Türkistan Milliy armiyesining Manas deryasi boyigha yétip kelgenliki, az kün qalmay wetinimizning toluq azat bolidighanliqi, Milliy Armiyemizning Ürümchige qarap ilgirlewatqanliqi, xelqimizning milliy zulumdin qurtulush üchün, jumhuriyet armiyesige masliship, Qeshqer, Tashqorghan, Yerken, Turfan, Hoten qatarliq wilayetlerde partizanliq urushlirini élip bériwatqanliqini ulardin bilip turattuq. Bu waqitlarda Sherqiy Türkistanni ishghal qilip turghan Xitay hökümitining ehwali intayin qorqunch ichide bolup, eger Jumhuriyet armiyemiz Ürümchige kiridighanla bolsa Xitaylarning wetinimizdin qéchip kétidighanliqi köz aldimizda körünüpla turatti.

Bu künlerde Güzel Sheher Ürümchide ümidwarliqqa tolghan, bir türlük milliy oyghunish keypiyati ewjige chiqqanidi.Kishiler arisida bolupmu yash-ösmürler arisida tarqilip yürgen „Yasha Ahmetjan“, „Qurtulush Yolida“, „Hey Ghaziler“, „Mesud Sabiri Ating Ulugh“, „Ulugh Tengrim“ we „Achil, Achil Gül Achil“ naxshilliridin hemmini körüwalghili bolatti.

Bu naxshilarning ichide Mesud Sabirigha béghishlanghan „Mesud Sabiri Ating Ulugh“ naxshisining töwendiki misraliri isimde qaptu:

Mesud Sabiri ating ulugh,
Xeliq ichide shaning Igiz.
Bolur bizning bextimiz,
Turkistanliq textimiz.

deydu, tarixni eslep, sirliq xiyallargha gheriq bolghan halda.

Bir ish héch isimdin chiqmaydu, deydu Ahmet Igemberdi yene:

1948-yilning Zhung xua mingo qurulghan 10-Ayning 10-künliri bolsa kérek, mekteptin bizlerni Tajawuzchi hökümetning chaqriqigha asasen, Ölkülik hökümet binasining chong zalida bir meyden Edebiyat-senet paaliyitige teshkillidi. Bu paaliyetke Ürümchidiki barliq Uyghur we Xitayche oqutush élip baridighan mekteplerning Oqutquchi we Oqughuchillirining hemmisi qatnashti. Buning ichide mektepimizning biz oquwatqan 4-yilliqtiki oqughuchilirimu baridi.

Biz sehnide Ay-yultuz sheklide tizilip, „Ulugh tengrim“ dégen naxshini orunliduq. Bizning bu naxshimiz köpchilik teripidin eng alqishlanghan we hemmidin mezmunluq, utuqluq we retlik orundalghan bolsimu, bahalash gruppisidiki köp sanliqni teshkil qilghan xitay memurlar, birinchilikni Ürümchi 1-bashlanghuch mekteptin kelgen Xitaylargha bériwetti.Aldi bilen buningdin narazi bolghan oqutquchillirimiz, Xitay memurliri bilen bir meydan siyasiy küresh élip bardi. Shuning bilen biz oqughuchilar, muallimlirimizning bu adaletlik herketlirini qollap, özimizge xas bir türlük shekiller bilen Xitaylargha qarshiliq bildürduq.

Muallimlirimizning bizge hay bérishi we Xitaylargha bolghan ghezep-nepret bilen meydandin ayrilishqa mejbur bolduq. Ertisi ettigende mektepke barghandin kéyin sinipimizdiki oqughuchilar otturisida ghulghula bashlinip, „bu Xitaylar hergiz bizge dost emes, millitimizning düshmini, bulardin yaxshiliq kütüshning hajiti yoq“ dep sinipimizning qara doskisi üstige ésilghan Xitay dölitining atisi Sün zhungshen we Xitay dölitining Zungtungi Zhang keyshining yoghan heywetlik resimliri we sinip tamliri we torusqa toldurup ésilghan Xitay dölitining dölet bayriqi we Gomindang pirqisining 12 burjeklik bayrighini yirtip chüshürüp, sinipimizdiki tömür meshlerning ichige tiqip köydüriwettuq.

Shuningdin kéyin sinipimizda bolghan bu herket deslepte mektiwimizdiki bashqa yilliqlargha andin bashqa mekteplerge kéngiyip, bayraq we Hitay dahillirining resimlirini köydürüp tashlash herkiti kötürülüp ketkenidi.

Ürümchide bu weqe yüz bergendin kéyin, Xitay dayiriliri we quralliq qisimliri, saqchilliri mekteplerge yoshurun paylaqchillirini ibertip, muellim we oqughuchilarni qattiq bésim we soraq astigha aldi. Hettaki bizning mekteptiki, özliri gumanliq dep qarighan 10 gha yéqin ustazimizni qolgha élip ketekenidi.

Bu weqeler Ahmet Igemberdi we sawaqdashlirigha alahiyde tesir qilip, Xitay basmichillirigha bolghan öchmenlikni shekillendürüp, bir türküm Sheqiy Türkistan perzentlirining istiqlal bayriqigha ching ésilishigha sewep bolup qalghan we ularning weten-millitige bolghan ottek muhabbitini shekillendürgen.

Ahmet Igemberdi 1949-yili Iyulda bashlanghuch mektepni ela netije bilen pütküzüp, ikki ayliq tetildin keyin yeni 1949-yili 3-Séntebir küni Ölkülik Ürümchi ikkinchi daril muellimin´ge oqushqa kiridu. Bu waqit ikinchi daril muelliminnning sabiq modiri, milliy shairimiz Abdurehim Ötkürning mektep modirliqidin ayrilish aldida sözligen xoshlishish nutqining oqughuchilar arisida, nahayiti chong milliy hés-hayajan qozghap, oqughuchilarning qelbide yéngi ümid yalqunlap turghan waqitlargha toghra kelgenidi.

Uning üstige Ahmet Igemberdi mektepke kirip yigirme künlerdin kéyin, mektep memuriyiti bir küni chüshtin kéyin pütün oqutquchi-oqughuchilarni yighip Ulanbaygha qarap yolgha chiqidu. Ular Hazirqi Su üsti baghchisining aldidiki jirada, kesken taghqa qarap kétiwétip, ong qol tereptiki Meschit we Tügmendin ötkendin kéyinla ajayip bir menzire bilen uchrishidu.Eslide uyerde Gomindangchi kapirlarning saqchi punkiti bar bolup, u küni Saqchi punkitining ilgirki heywisidin qilchimu esir qalmighanidi.

Ürümchi xelqini qangqir qaxshatqan bu saqchixanining Ishik- derizilliri pütünley pachaqlap tashliwétilgen bolup, saqchixanining arxipxanisidiki matériyallarmu binaning aldida qalaymiqan uchup yüretti, binaning peshtighidiki igiz xadigha ésighliq turidighan Gomindang bayrighi, xadidin chüshüriwétilgen bolup, yerde sörülüp yatqan bir menzirini körgen Oqutquchi-oqughuchilar, qandaqtur ortaq bir hésiyatta „Hop boldi“ déyishkendek bir-birige menilik qarishp qoyishidu. Ular Keskentagh döngidin ötkendin kéyin, Jenubiytaghqa baridighan yol bilen ilgirlep, iptidayi ormangha azla qalghanda toxtaydu. Hem bu yerde bir qisim muellimlerdin, „Bügün biz, Xitay xelq azatliq armiyesini, mushu yerde kütiwalidighan bolduq, tertip-intizamgha boy sununglar!“ dégen sözlerni anglaydu. Bu sözlerni anglighandin kéyin, oqughuchilar heyran bolushup, bir-biri bilen talash tartishqa chüshidu.

Ularning arisidiki Yoquri sinip oqughuchilliridin birsi,“Bu qandaq gep, bizning Armiyemiz manasta tursa, nimishqa biz Ürümchining jenubigha kélip bularni kütimiz deymiz, bizning Armiyemiz eslide Ghuljidin chiqip, manasqiche bolghan ziminlirimizni azat qilip bolghan emesmidi, ular Manastin shimaliy yol arqilip, Ürümchige kirishi kérekqu?“ yene bir chongraq yashtiki oqughuchi „Yaki qéchip ketken Gomindangchilar, Kulidin yene qayitip kéliwatamdu-ye?“ déydu ünlik awazda.Shuning bilen Oqutquchi we oqughuchilar arisida ghulghula kötürülidu. Emdila 12 yashqa toshup 13 yashqa mangghan Ahmet Igemberdi, bu sözlerning tégige toluq yételmey heyran bolidu.U oqutquchillirini iradilik inqilapchi, kam-kütsiz milletchi, tengdashsiz wetenperwer dep qarayti. Bügün ularning oqughuchilarni yéteklep, nimishqa emdi düshmenni qarshi alghili chiqqanliqini herqanche qilipmu kichik kallisida hezim qilalmayti.Uningche bolghanda bu ishlar taza epleshmigendek tuyulatti.

Shundaq qilip ular „qarshi élish“qa teshkillengen Armiyemu yitip kelidu. Yitip kelgen eskerler qizil Xitayning piyade qisimliri bolmastin, Broniwik we Tanka qisimliridi. Broniwik we Tankilarning bezillirining üstige koménist xitaylarning besh yultuzluq dölet bayriqi hem „1-awghust“ dep xitayche xet yézilghan armiye bayraqliri qadalghanidi. Bu ötiwatqan Broniwik we Tankilarning üstide, bezilliride bir, bezilliride ikkidin esker baridi, ular yüzlirini aq, yoghan maskilar bilen niqapliwalghan bolup, peqetla eski chapanning yirtighidek qismaq közliri maskillirining üstidin körünüp turghan qara xitaylardin héch perqi yoq mexluqlaridi.

Kéyinki künlerdiki xewerlerge qarighanda, ularning atalmish azatliq armiyesining piyade qisimliri, kündüzi yoshurun jaylarda aram élip we qara xitay eskerliridin sanini toluqlap, kéchilliri Ürümchige we Sherqiy Türkistanning bashqa rayonlirigha minglap, on minglap kirgenligi melum bolghan. Ularning bu chüshüniksiz herketlirige qandaq sirlar yoshurunghanliqi künimizge qeder ashkariliniwatidu we haman toluqi bilen ashkarilanmay qalmaydu.
Emma qara we qizil Xitaylarning Sherqiy Türkistan Jumhuriyitini yoq qilish üchün, barliq urush-jidel we adawetlerni bir terepke qayrip qoyup, intayin tizlikte mexpiy birlishiwalghanliqi künimizde hemmige ayan boldi.


Ahmet Igemberdi Bashlanghuch mektepni püttürgen yili yeni 1949-yili Sintebirde, Ürümchidiki Ölkilik Ikkinchi Darilmuellimin´ge oqushqa kirip, 1952-yili Iyunghiche bilim tehsil qilidu.

Ahmet Igemberdining Edebiy ijadiyiti shu yillarda bashlanghan bolup, uning etrapida, shieriyet ijadiyitige mas kélidighan alahiyde bir muhit haziridi. Ahmet Igemberdining éytishiche uning Edebiyatqa bolghan qiziqishi Anisi Bibi Rabiyening uzaq qish kéchilliride éytip béridighan meselliri, chöchekliri we gayida ishtiyaq bilen oqup qoyidighan xeliq naxshilliridin bixlan´ghan bolsa, milliy tewerüklirimiz bolghan yoqarqi inqilawiy naxshillirimizning tesiri arqiliq nota tartip, Uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki dangliq Shairlirimizdin Tejelliy, Qutluq Shewqi, Abduqadir Demullam, Abduxaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Ehmet Ziyayi, Ömer Muhemmidi we yéngi dewirde yitiship chiqqan shairlirimizdin Abdureyim Ötkür we Tatar shairliridin Abdulla Toqay qatarliqlarning eserlirining netijiside shax chiqirishqa bashlighan.

Ahmet Igemberdi öz ijadiyitini 1951-yili 14 yéshida bashlighan bolup, shu zamanning teqezzasi bilen yézilghan tunji shieri 1954-yili „Edebiyat-senet „ Jornilining 12-sanida élan qilinghan. Shuningdin bashlap uning shierliri „Shinjang Géziti“, „Tarim Jornili“, „Mektep qara doskisi“ qatarliq bir qisim metbuatlarda üzülmey ilan qilinip turdi.

Ahmet Igemberdi 1952-yili 8-Ayda Ölkilik Darilmuelliminni ela netije bilen tamamlap, özi oqughan bilim bulighi Ürümchi Gherbiy Östeng ikkinchi merkizi bashlanghuch mektiwige muellim bolup texsim qilinidu. 1952-yil Aughusttin 1953-yili Iyulghiche bu mektepte xizmet ishligen Ahmet Igemberdi, shu yili Aughustning axiri sabiq Ölkilik Milletler Inistétuti Til-edebiyat Fakultitigha oqushqa kiridu. Bu sinip Milletler Inistétutining tarixida Edebiyat kespi boyiche birinchi qétim üch yilliq muddet bilen échilghan sinip bolup, bu sinipning derislik programmisi Sowét Ittipaqining besh yilliq toluq kurus üchün tüzülgen derislikliridi. Bu Fakultitta Sherqiy Türkistanning milletperwer ziyaliliridin Hamit Seyidi, Abdushkür Yalqun, Abduley Ruzi, yéngi ziyalilardin Abdushkur Memtimin qatarliqlar, Sowét Ittipaqidin bolsa Turghan Hesenof qatarliq Uyghur ziyaliliri hem bir qisim Béyjing, Shangxeylerdin kelgen Xitay ziyaliliri oqutquchiliq qilatti.

Ahmet Igemberdining shu yillarda yazghan eserliridin „Uzutush“ dégen shieri 1955-yili „Edebiyat-Senet Jornilida“, „Gülchi qiz“ dégen shieri 1957-yili Aprilda „Xin jiang Géziti“de élan qilinidu.

Shu chaghda mektep memuriyitining muhim orunlirini, kona Tashkentchilerdin Ismayil Héwzullayof, Isa Niyaz, Habil qatarliqlar igelligen bolsa, mektepning presidenti , shu chaghdiki ölkülik hökümetning reyisi Burhan Sheyidi idi.

U yillardiki bu Aliy bilim yurtining omumiy keypiyatida yéngiche bir qaynam tashqinliq hayat höküm süretti. Mektepning 1300 din oshuq oqughuchisining mutleq köp sanliqini Uyghurlarni asas qilghan, Sherqiy Türkistanning yerlik milletlirining perzentliri teshkil qilatti.Peqetla bir sinip Shiwe oqughuchilliri we bir sinip Uyghur til-edebiyatini ögütüsh mexset qilinghhan Xitay oqughuchilarla baridi.Mektepning teshkili tüzümi we oqutush programmisi, mekteptiki exlaqi tertipler Sowittiki qérindash xeliqlerning pidagogika tüzümini we Sherqiy Türkistan xelqining oqu-oqutushtiki eneniwiy milliy örpiy-Adetlirini asas qilghan terizde yürüshtüriletti.

Ahmet Igemberdi mushundaq bir muhit ichide Aliy mektep terbiyesini alidu. U 1956-yili 7-Ayda Ölkilik Inistétutni ela netije bilen püttüridu. Shu yili 9-ayda özi oqughan Milletler inistétutining Til-edebiyat fakultitigha oqutquchiliqqa texsim qilinip, birinchi yilliqlar üchün Edebiyat nezeriyesi we üchünchi yilliqlar üchün Sowit Edebiyati derislirini beridu. U bu jeryanda 19- we 20-esirlerde ötken gherip edebiyatidiki jümlidin Rus edebiyatidiki Tolistoy, Dostoyiwiski, Chihof, Poshkin, Lermintof, Gorkiy, Ostrowiskiy we Pastirinak qatarliq namayendiler bilen téximu yéqindin tonushush pursitige ige bolidu.

Ahmet Igemberdi Ölkilik Milletler Inistétutida oqughan we Xizmet qilghan yillirida, uning iddiyiside zor özgürüshler yüz beridu. Shu yillardiki milletperwer we wetenperwer oqutquchi-usatazlar we Derislik programmiliridiki insanperwerlik we milletperwerlik idiyiliri hem uni qorshap turghan Ijtimayi hayat, uning kélichektiki bir Inqilapchi, Shayir we Siyasiyon bolup chiqishigha mustehkem asas salghanidi.

Ahmet Igemberdining Ilimgha teshna changqaq étizdek qelbi, Aliy mektepni ela netijiler bilen püttürgen bolsimu yene ikkinchi qétim dawamlashturup bilim élish pursetige ige bolidu. 1957-yili Aughustning axiri Mektep memuriyiti, Uyghur Aptonum Rayonluq Maarip nazaritining birleshme qararigha asasen, shu yili Sowét Ottura Asiyasining Siyasiy, medeniy we Maarip merkezlirining biri bolghan, Tashkent sheherige chiqidighan Sherqiy Türkistanliq 30 Oqughuchining qatarigha Ahmet Igemberdinimu kirgüzidu.

Ahmet Igemberdi chet-elde ilim tehsil qilish üchün kütken künler axiri yitip kelidu, Ahmet Igemberdi 1957-yili Aughust éyining axirlirida, eziz wetini Sherqiy Türkistan hem özining baliliq, yashliq chaghlirini ötküzgen Ürümchi Sheheri bilen xoshlushup, Üzbekistangha qarap 30 sawaqdishi bilen yolgha chiqip, shu yili 1-Séntebirning harpisi, Tashkent Sheheridiki orta Asiya döletlik Uniwérsititigha kélip chüshidu.

1957-yili 1-Séntebirde Orta Asiyadiki eng chong ilim dergayi hésaplanghan Ottura Asiya Darilfonining Til-Edebiyati fakultéti Jornalistika bölümining toluq kursigha oqushqa kiridu. Oqush hayati uning dunya qarishining ösüp bérishigha, bilimining keng dayirilik yétilishige, edebiy ijadiyitige, kishilik hayatigha yéngiche bir mezmun qoshidu.Ahmet Igemberdi emdi burunqi addiyla Uyghur ziyalisi emes, öz wetinining tarixi, siyasiy teqdiri we kélechigi heqqide melum bilimlerge ige bolghan angliq bir wetenperwerge aylinidu hem shuning bilen birge ikki qétim Ottura Asiya we Sowitler ittipaqini boylap sayahet qilishlar, uni Ottura Asiya Türk dunyasidiki her qaysi qérindash milletlerning tarixi, medeniyiti, arzu-armanliri bilen keng türde, tonushush pursitige ige qilip, Rus jemiyiti we Yawropa medeniyiti bilen uchrashturup, uning iddiysini dunyawiy pikir we bilimler bilen toluqlaydu.

Bu yillarda Ahmet Igemberdining ijadiy hayatida zor burulush we dewir bölgüch xaraktirliq özgürüshler otturgha chiqidu. Shning bilen birge uning shieriyet ijadiyiti güllinishke qarap tereqqiy qilidu. Uning shu dewirdiki Siyasiy lérikilirida erkinlik, hörlük we azatliqqa bolghan telpünüsh we wetenni séghinishtin ibaret qoyuq hésiyatini ipadilesh asasiy salmaqni igileydu.Meselen, Ahmet Igemberdi shu yillarda yazghan, Teklimakan neshriyati teripidin 2006-yili Yanwarda neshir qilinghan „Turnilar Uchqanda“ (1957) “Weten muhabbiti“(1958), „Weten“(1959) dégendek shierliri arqiliq uyghur yéngi dewir Edebiyatidiki wetenperwerlik témisini, meyüslik, sadda we hes-hayajanliq tillar,nazuk shieriy teswirler we özige xas yéngiche ipadilesh usulliri arqiliq béyitidu.

Ahmet Igemberdi „Turnilar uchqanda“ dégen shierining axirqi koplitida, shu yillardiki otluq hésiyati we kélichekke bolghan arzu-ümidlirini:

…

Kiler bahar közüm yolungda,
Telmürümen qanat qéqip kel.
Shu jénimdin söygen Ilimdin,
Issiq salam sowgha élip kel!

…

dep ipadileydu. U yene „Weten muhabbiti“ dégen Shierida:

…

Pütün arzu-armanlirim shu,
Ta-menggüge qalsam yérimde.
Sogharsamdim desht-chöllirini,
Pishanemdin Aqqan térimde.

…

dep yazsa, „Weten“ dégen shierida:

…

Ah! Meyli ötsümu séningsiz yillar,
Séni hich unutmas shu teshna yürek.
Pak ghunche qelbimge sen birla eziz,
Dunyada söygüm yoq séningdin bölek.
Shunga weten, méhring ishqing mendidur,
„Özüm herjaydamen könglüm sendidur!“
…

dep yézip weten-milletke bolghan sulmas muhabbitini ipadilep, shierlirida qandaq éytqan bolsa shundaq yashaydu.

Bu waqitlarda yeni 1957-yilida, Ürümchide yérim yilgha yéqin sözulghan Uyghur Aptonum Rayonluq partikomning „Yerlik milletchilikke qarshi“ jiddiy yighini ötküzülgenge uzaq bolmighan bir zamanlar bolup, partiye kométitining reyisi chong milletchi, Showénist Wang Énmao rehberlikidiki, Xitay basqunchilliri yerlik milletler, bolupmu Uyghur xelqining siyasiy hayatigha alaqidar bolghan, yurt kattilirimizning üstidin Adaletsiz hökümlerni chiqirip, Ziya Semidiy, Ibrahim Turdi, Abdurehim Seyidi qatarliq Militimizning munewer perzentlirini teqip astigha alidu... Shuning bilen birge 1958-yili yazliq tetil waqtida Tashkentte oquwatqan barliq Uyghur Oqughuchilarni mejburiy asasta wetenge qayturup, Ürümchide yürgüziliwatqan atalmish „Yerlik milletchilikke qarshi turush“ herkitige qatnashturidu. (Bexitke yarisha Ahmet Igemberdi, Hebiybulla Yonus, Mömin Kerimi qatarliq oqughuchilar késellik bahaniside, bu herketke qatnashmay qara we Azw déngizliri boyliridiki sanatoriyelerge ketkenidi.)

Ahmet igemberdi shu yillarda yeni Azow déngiz boyidiki sanatoriyede dem éliwatqan waqtida, shu dewirdiki weten ichidiki bir qatar tiragédiyelerdin kéyin tughulghan buruxtumluq hésiyatini, yéqin dosti, sawaqdishi we kesipdéshi meshhur Uyghur Shairi Dolqun Yasin bilen ortaqlishish yüzisidin yazghan “Azow Déngizida“ dégen esirini yazidu.

1958-yili 1-Séntebir oqush mewsumimu kelidu, lékin Üzbekistandin wetenge mejburi qayturulghan oqughuchilar waqtida ülgürüp kélelmeydu, 10-ayning axirliri ularning bir qismi yeni Muzepper Ezizi(Seypidin Eziziyning bir newre tuqqini), Sheripidin Ömer, Memtimin Ruzi, Kérem Seley qatarliqlar „Yerlik milletchi“lik jinayiti bilen oqushtin qaldurulidu. Ulardin bashqilliri bolsa xuddi asman yer, yer asman bolup ketkendekla, Tashkentke Gheyri bir hésiyatlar bilen yétip kélishidu. Ular bu qétim Tashkent sheheridiki Xitay kompartiyesining yerlik yachaykisi we Xitay Koménistik yashlar ittipaqi bilen Qara déngiz boylirida tordin chüshüp qalghan, bu üch yerlik milletchini küresh qilishqa bashlaydu. Küreshning axirqi netijisi shu boluduki, Xitayda yürgüzülgen yerlik milletchilikke qarshi turush herkitining pajielik qismitining nesiwisini Ahmet Igemberdimu tétip, „Yerlik milletchi“ dégen qalpaqni kéyidu.

1959-yili yeni Ahmet Igemberdige qalpaq keydürülüp ikkinchi yili, u birinchidin Anisini yoqlash, ikinchidin Jornalistliq piraktikisini „Xin jiang Géziti“ de ötküzüsh üchün 7-Ayning 15-künidin 10-Ayning 15-künige qeder wetenge qayitip, Ürümchide bolidu. U Tashkenttiki Ottura Asiya Darilfonining orunlashturushigha asasen, özining sawaqdashliri Dolqun Yasin, Hebiybulla Yonus qatarliq 2 dosti bilen, „Xin jiang Géziti“ge piraktika qilish üchün Sherqiy Türkistangha ibertilgenidi. Ular bir ay jeryanida „Xin Jiang Gézitxanisi“ Uyghur bölümining Edebiyat-senet bölümide her birsi, chong-kichik bir-qanche parchidin maqaliler élan qilip, yéziq piraktikisini ghelbilik tamamlaydu. Piraktika tügep Gézitxana rehberliri bilen xoshlushidighan küni, shu chaghdiki Gézitxanining sabiq rehberliridin, ataghliq jornalist, milletperwer ziyali Tohti Qurban we Hüseyin qatarliq kishiler bilen körüshidu, bu uchrushushta Tohti Qurban, u üch yash qelemkesh jornalistning piraktika jeryandiki tirishchanliqi, qelemlirining ötkürliki we bilim dayirising kenglikini maxtap, qalghan oqushlirigha utuq tileydu.

Ahmet Igemberdi „Xin jiang Géziti idarisi”de piraktika qilghan waqitlar, elbette Jumhuriyet dewridiki milliy hés-hayajanlar peskoyigha chüshüp, mustebit hökümet niqabini yirtip tashlighan waqitlar bolghachqa, wijdanliq, milletchi qelemkeshler üchün ijadiyet bilen shughullanghanliq, hayat bilen oynashqanliq bolup qalghan idi.Ular wetendiki praktikisini tügütüp, oqushni dawamalshturush meqsidide, ming teste Üzbekistangha qayitidu.

1960-yili yazda Ahmet Igemberdining Ahmet Yoldash qatarliq bir qisim sawaqdashliri, wetenge tetil üchün qaytip ketidu, ular 8-Ayning axiri Üzbekistangha qaytip kélish jeryanida Qeshqer Peyziwat, Aqsuning Bay we Altayning Jiminey Nahiyiliride yüz bergen, bolupmu Bay Nahiyisidiki acharchiliqta 10,000 lap Uyghur déhqanlirining achliqtin qirilip ketkenliki heqqidiki pajiyelik xewerlerni élip kelidu. Bu xewerler, chet-ellerni körüp, dunyaning aq-qara perqlirini chüshengen, Tashkenttiki bu yashlarni ayaqta turghuziwetidu. Ular özlirining derislirining éghir we jiddiy bolushlirigha qarimay, kindik qéni tökülgen eziz wetinidiki bu paajiyelerge uchrighan xelqige qandaq qilip yardem bérish heqqide kiche kündüzlep chare-tedbir izleshidu. Shu dewirdiki Sowitler ittipaqida yüz bériwatqan Istalin dewride yüz bergen „Shexiske choqunush“ gha qarshi herkettin paydilinip, Istalinning Sherqiy Türkistan xelqining musteqil we érkinliki üstidiki namertlerche qilghan xiyanitini eyiplep, Birleshken milletler teshkilatigha, Sowét rehbiri Hurshofqa xet yazmaqchi bolushidu.

Tashkenttiki Enhar Deryasining boyigha jaylashqan Ostrowiskiy namidiki senet Inistétutining kichik zallirining biride, Tashkentte oquwatqan 33 Sherqiy Türkistanliq oqughuchining qatnishishi bilen échilghan 6 qétimliq mexpiy yighindin kéyin, bu xet resmiy yézip chiqilip we köpchilikning pikirini élish meqsidide oqup chiqilidu, hem 33 oqughuchining öz imzasini étishi bilen mektup hazirlinidu.Sherqiy Türkistan meselisige qiziqidighan bir Rus Adwukatning mesliheti bilen, shu yillardiki Sowétler Impériyesidiki siyasiy atmuspora sewebidin Birleshken Milletler Teshkilatigha yollinidighan mektupning ibertilishining mumkinchilikining yoqliqi, shuning üchün xetni, peqetlam Sowét ittipaqi Aliy rehbiri Hurshofning özige biwaste yollashning eqilge téximu uyghun ikenlikini bilip, xetni yézishqa qatnashqan 33 oqughuchi özining yénidin iqtisad ajritip, wekil saylap, Dolqun Yasin (Alla rexmet qilghay) we Mehmut Qasim(Alla rehmet qilghay)larni Moskiwagha yolgha salidu.

Yolgha sélinghan wekiller ikki ayliq tirishchanliq netijisidimu Hurshof bilen biwaste körüshelmeydu.Ular Moskiwada Sowitler Impériyesining herqaysi rayonliridin eriz qilish üchün bu sheherge kélip 2-3 yildin béri Hurshof bilen uchrishalmay qizil meydanda chédir tikip yatqan, minglighan kishiler bilen doqurishidu, Netijide Sowit merkizi hökümitige alaqidar xadimlarning, “bu ishinglarning muhimliqini bilimiz, bu meselini Üzbékistan Hökümiti Partiye merkiziy kommétiti arqiliqmu béjirsenglar bolidu”, dégen jawabigha asasen, xetni élip Tashkentke qayitidu.

Bu ishlar Xitayperst Studentlarning köp qétimliq buzghunchiliq qilishigha uchrap ming teste otturgha chiqidu, we Üzbékistan hökümitige yollinidu. Bu hadise mektup yollash ishning netisi qandaq bolishidin qettiy nezer, Chet-ellerde oquwatqan Sherqiy Türkistan studéntliri tarixida parlap turghan bir sehipige aylinidu. Chet-eldiki Sherqiy Türkistan Studentlirining BDT we Sowét rehbirige, Xitay tajawuzchilliri üstidin shikayet qilip xet hazirlash paaliyiti, xayin we milliy munapiqlarning satqunliqi tüpeylidin kéyinki yillarda wetende Ahmet Igemberdi qatarliq nurghun ademlerning jazalinip kétishige sewep bolidu.

Bu xet hadésisi, shu dewirlerde yeni Jumhuriyitimiz, Xitay tajawuzigha uchrap uzaq ötmigen bir waqitta chet-ellerde bashlanghan milliy mujadilimizning tunji misalgha élishqa tigishlik muhim örneklirining biri bolup qaldi. Chünki bu xette, Istalinning yardimi bilen Sherqiy Türkistanni yéngidin ishghal qiliwalghan Xitay tajawuzchillirining, Sherqiy Türkistanda yürgüzgen Assimilatsiye we érqiy qirghinchiliq siyasetlirining, Sherqiy Türkistan xelqige keltürgen balayi apetlirini Gherip dunyasigha anglitip, Xitay basqunchillirining jinayi qilmishliri pash qilinghanidi.

U yillardiki Sowitte oquwatqan bir qisim ilghar oqughuchilarning, weten milletning teqdirige köngül bölüsh rohiy we jawapkarliq tuyghusining küchiyishige, wetinimizni bésiwalghan tajawuzchi Xitay mustemlikichillirining shirin wedillirini untup, her türlük bétim we anglashmilargha asiyliq qilip, yirginishlik epti-peshirisini ashkarilap, xelqimizni qanliq basturiwatqanliqi sewep bolghan bolsa, yene bir tereptin eyni dewirdiki Ottura asiyagha hijret qilghan, ikki qétimliq Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining qurghuchilliri hem milliy Armiye ofesserliri bilen bolghan uchrushushlar we ulardin alghan tesiratlar alahiyde rol oynighanidi.

Yene bir tereptin, ular oquwatqan mekteblerdiki yerlik oqutquchilar, jümlidin qérindash Üzbek ustazlar, Sherqiy Türkistan heqqide köpligen tarixiy bilimlerni Sherqiy Türkistanliq oqughuchilargha bergenidi. Hettaki Uzbekistanning bir ataqliq Diramatorgi, Ghuljida 1944-yili qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti heqqide, „Ghuljida yanghan Ot“ serlewilik bir parche sehne esiri yazghan we sehnileshtürüp, pütün Üzbekistan miqyasida Sherqiy Türkistan qizghinliqining kötürülishige sewep bolghanidi. Bu yillar yene Uzbekistandiki Uyghurchiliq téxi pütünley yoqutiwétilmigen dewir bolup, sehnilerde Üzbek Diramatorgi yazghan „Ah Perghane Uyghur Wadisi!“ dégen diramilar oynuliwattatti. Uningdin bashqa yene Otura Asiyada shu dewirlerde, zor türkümdiki Uyghur Pen-Alimliri, yazghuchi-shayirliri, Tarixchilliri we mutexesisler ösüp yétilgenidi. Perghane tüzlengliki jümlidin Tashkent sheheride asasen dégüdek Uyghurlar yashayti. Bu körünüsh, 1998-yildin ilgirki Alma-Ata sheherini eslitetti. Ularning yazghan eserliridiki Sherqiy Türkistanning ötmüshi, nöwettiki pajiyelik ehwali we kélichek istiqbali heqqidiki ilmiy yekünler, bu oqughuchilarning qelbide nahayiti küchlük milliy irade peyda qilghanidi.

Uningdin bashqa yene Xitay hökümitining dölet déktatursi netijiside wetenini terik étishke mejbur bolghan Sherqiy Türkistanliq köchmenler weten siritigha élip chiqip ketken qimmetlik eserler, ikki jumhuriyetke ayit her türlük engüshterler we weten ichidiki, xeliqning beshigha kéliwatqan balayi-apetler heqqidiki xewerler, bashqa bir elde bilim éliwatqan oqughuchilarning dawamliq diqqet qilip turidighan qizziq témilarning birige aylinip, ularni weten-milletning teqdiri heqqide oylunushqa mejburlap, ularning qelbini wetenge uzulmes bir ilahiy rishte bilen baghlap turatti.

Üzbekistanda oquwatqan Sherqiy Türkistanliq Studéntlar Yoqarqidek ichkiy tashqiy sewepler netijisinde, Sherqiy Türkistan dawasidiki eng nuqtiliq mesele bolghan milliy musteqilliqqa intilish we munqeriz qilin´ghan Jumhuriyitini qayta tiklesh üchün intayin küchlük iradisi bilen paaliyet qilip, milliy dawayimizni Sowétler téritoriyesidiki qérindash xelqler we Ruslargha yene bir qétim anglitishqa jüret qilghanidi.
Ahmet Igemberdi, xetning yézilishigha sewepchi bolghan tarixiy arqa körünüsh- Peyziwat, Bay we Jimineydiki qehetchilik- heqqide, 10 yillardin kéyinmu Türme ichide qelem tewritip, „Hijran Derdi“ digen toplamgha kirgüzülgen „Bay Yolida“ dégen otluq milletperwerlik témisigha béghishlanghan shieriy esirini yazidu.


Ahmet Igemberdi shundaq qilip, 1961-yili 7-Ayning bashlirida, xelqaragha dangliq Ottura Asiya Darilfonining Til-Edebiyati fakultétini qizil déplom(1) bilen elachi oqughuchilar qatarida pütküzidu.


Ahmet Igemberdi 1961-yili 1-Awghust küni Sowét Ittipaqining qorghas chigirisidin Sherqiy Türkistanning Qorghas nahiyesi arqiliq weten tupriqigha ayaq basidu.1961-yili 3-Awghustta eziz xelqi, méhriban anisi we uruq-tuqqanliri yashawatqan Ürümchi sheherige kélip, kélichigi qarangghu bolghan yéngiche hayatini bashlaydu.

Chetelge birlikte oqushqa chiqqan 30 oqughuchidin wetenge qayitqan 20 oqughchi qatarida Ahmet Igemberdimu wetenge qayitip kélidu we „Xin jiang Gézitxanisi“ge texsim qilinidu. Lékin u „Xinjinag Gézitxanisi“da ishleshni ret qilip, özining arzusi boyiche, Uyghur Aptonum rayonluq Edebiyat-Senetchiler birleshmisi qarmighidiki „Tarim“ Jorniligha xizmetke chüshidu.

Bundaq bolishi eyni waqitta „Xinjang Gézitxanisi“ Xitayperest yallanma ziyalilar birqeder köp toplashqan, Xitaylar ularning qoli bilen Sherqiy Türkistan xelqining erkinlik awazlirini boghudighan küshendige aylanghanidi. Ahmet Igemberdi buni bilgechke, Xitaylar we uning qizil pachaq ghalchilliri teripidin „Gizendiler Uwisi“ dep atilidighan lékin Sherqiy Türkistan xelqining eng munewer ziyaliliri, ötkür pikirlik qelemkeshliri we ikki Jumhuriyitimizdin qalghan jamaet erbapliri-Zunun Qadiri, Ahmet Ziyayi, Turghun Almas, Abdulhey Ruzi, Ershidin Tatliq, Rehmutulla Jariy, Abdulhemit Ruzi, Abdukirim Hoja, Ghénizat Gheyrani …qatarliqlar toplashqan Edebiyat-senetchiler birleshmisige kirip, „Tarim“ Jornilida Ishleshni ewzel köridu. U sawaqdishi we xizmetdishi Dolqun Yasin bilen „Tarim Jornili“ Redaksiyesige yollanghan Shiériy eserlerni bir terep qilishqa mesul qilinidu.

Xitay mustemlikichilliri 1963-yili maygha kelgende, Sherqiy Türkistanda Rewiziyonizim(Shiujingjuyi) gha qarshi herket bashlaydu. Xitay dayiriliri Ahmet Igemberdini, „Qosh yürek-chetelge baghlanghan unsur“ we „Rewiziyonizimchi“ dep eyiplep, Manas nahiyesi Bauzhaden yézisi, Qumul Wélayitining Qaramuqche we Qaraqapchin yézillirigha sürgün qilip, mejburiy jismaniy emgekke salidu we qattiq xorlaydu.

1966-yili 2-Ayning 14-küni Ürümchige mejburiy keltürülgen Ahmet Igemberdige „Eksil inqilapchi“ hem „Chetelge baghlanghan Unsur“ dégen qalpaqni keydürüp, shu ayning 22-küni, uni Ürümchidiki yalghuz anisi we Ailisidin mejburi ayrip tashlap, Ürümchi nahiyesi Dawanching Küngeysudiki, Ghalbiyet Firmisigha yotkep, Xitay dayirilirining nazaritige tashlap béridu. Shu qalpaq kéygüzülgen küni, dimisimu millitimizning qehriman perzentlirige qepezge aylinip bolghan bu weten, uning üchün zulmet huwlap turghan bir dozaq bolidu. Bu zulmetlik yillarda Xitay tajawuzchilliri teripidin birdemde üsti ochuq ghayet zor türmige aylanghan Sherqiy Türkistan tupraqliri qan-zerdap ichide ingirayti. Chünki qara niyet tajawuzchilar eng aldi bilen, Sherqiy Türkistan jemiyitining bir pütünlikini, Bir millet kishilerini tebiqe-siniplargha ayrish, aililerni xaniweyran qilish, Ata-ainilarni ballirigha, balilarni bir-birige düshmen qilish arqiliq, Sherqiy Türkistanda özining yawuz niyetlirige yetmekchi bolghanidi.

Ahmet Igemberdi Ürümchi Démokiratiye yoligha jaylashqan Edebiyat-senetchiler birleshmisidiki özi üstidin chiqirighan adaletsiz qararni alghandin kéyin, bu idarining qorasidin chiqip, udul üyige qayitalmaydu, uning kallisini gadirmach xiyallar qapliwalidu.Uning shu chaghdiki chüshenchiside, düshmen tereptin qalpaq kiyish héchnimige erzimeyti, u özining siyasiy ghayisi üchün ölüshkimu razidi.Xizmetdashlirining birdinla uninggha bolghan qarashlirini özgertip, nechche saet ichide hemme nersining özgürüp ketkenlikidin qattiq iztirapqa chökken Ahmet Igemberdi teqdirge ten bérishke mejbur bolidu. Emma bu hadisining arqisidin tizilip kélidighan aile we yéqin sebdash, dost-buraderlerning béshigha kélidighan soruqchuluq we bexitsizlikler uning közige körünüpla turuatti. U Bu nime üchün? Emdi nime ish qilish kérek? Bu weten zadi kimning? Birdinla nime üchün xelqimizning tili bunche ötmes bolup qaldi, aran dégende qushning uwisidek quriwalghan ailemning, bichare 3 yashliq oghlumning béshigha nimiler kéler? Bichare japakesh anam, bu xewerni anglap nime bolup keter?dep sogghaqta aylandurup qoyup bergendek Ürümchi kochillirini chörgilep yürüp, axiri ailisige qayitip kelidu. Ahmet Igemberdining anisi Bibi Rabiye, Uning öz ailisi jaylashqan qoroda inisi Hüsen Igemberdi bilen olturatti. U Öyge kirip bar ehwalni Anisi we Ayaligha éytidu. Ajiz mezlum anilar uni we uning elpazini körüp ün sélip yighlap ketishidu. Anining yighisigha nime teng kelsun, ertisi ettigende, Bibirabiye ana orun tutup yétip qalidu we bu „Eksil inqilapchi“ning ayali charisizliktin ailisini tashlap chiqip ketidu. Qubul qilghili bolmaydighan achchiq riyalliq yash we bexitlik bir ailini weyran qilidu. Shu yillarda bir addiy Sherqiy Türkistanliq qiz üchün, „Eksil inqilapchi, chet-elge baghlanghan unsur“ning xotuni bolup yashash ongaygha chüshmeyti.

U Küngeysudki mejburiy emgekke sürgün qilinghan waqitliridiki, buruxtumluq ichide, bexitlik ailisi, söygen ayalini, balilirini eslep turatti. Shunga u kéyinki türme hayatida, shu xatirilerni eske élip, Ayaligha béghishlap „Tunji Söygü“, „Hijran Zari“, Oghligha béghishlap„Perhatqa“, qizigha béghishlap „Gülige“ dégen shierlirini yazdi. Bu shierdiki yazghuchining hés-tuyghulliri yalghuz özigila mensup bolmastin, Sherqiy Türkistandiki weyran bolghan Aililer, bexitsiz balilar, tul qalghan anilarning ahu-zari we ortaq hésiyatidi.

Bu waqitlar atalmish “Medeniyet inqilawi” yéngi bashlanghan dewirler bolup, Ahmet Igemberdi yene 10 minglighan dewirdashliri we ilghar pikirlik ziyalilirimiz bilen birlikte „Eksil inqilapchi“ qalpiqi bilen qattiq azaplash, xorlash, ayaq-asti qilinishlargha uchraydu.

Ahmet Igemberdi 1967-yili 1-Ayda atalmish „Medeniyet zor inqilawi“ning qalaymiqanchiliqi hem anisining aghrip qalghanliqini bahane sewep qilip, Ürümchige qéchip kéliwalidu. Ahmet Igemberdi üchün qursaq toyghuzushmu qiyin ishqa aylinidu,U inisi Hüsen Igemberdi(Alla rehmet qilghay) yitekchilik qiliwatqan qurulush etiritide qachaq we yoshurun isimlar bilen 1968-yilning axirghiche medikarchiliq qilip, éghir jismaniy emgek bilen jan saqlaydu.

Ahmet Igemberdi bu yillarda weten we milletning azap-oqubetlik qulluq hayatini hem özining, kindik qéni tökülgen ana wetinide xaruzar bolup, topidek sorulup ötken hayatini, shu yillarda yazghan „Hijran Derdi“ digen toplamgha kirgüzülgen „Kech küzde“, „Yigane Qush“, „Méning Yultuzum“, „Sabahqa“ we „Iltija“ qatarliq shierliridiki töwendikidek:

…

Uchar méning emgeklirim mesum shamalda,
Yillar öter dil qepezde, taghlar qamalda….
Men yighlaymen, yitermikin tengrimge ahim,
Qachan´ghiche desht-chöllerde uchar peryadim!?

…
(„Kech Küz“ dégen shierdin)

…

Shu burutum emdi xet chekken, kiche tal newdisi erdim,
Dilim zarlaydu nes yillar, nuzuk qeddimni egkende.

Isit insan, isit yashliq, taparmu öz bahasini?
Öter qanmay, gül hösnüngge pelek cherxi ejepken-de.

Séni depla tughulsamdim, baharim ishqida her kün,
Kötersem qed giyahingdek, saqal köksümge yetkende.

Ana tupraq, kömse kömsunler, ne erman shu nijadiyni(2),
Rohim küyler, séni menggü, eshu ghemxane qebremde.

(„Itija“ dégen shierdin)


misralar arqiliq otturgha qoyidu. U yene kélichekke bolghan arzu-ümidlirini:

…

Yerdemen, sen köktisen, zarimiz bir shorluq qushum,
Kütisen, yar weslige yiter qutluq saitingni.
Zarlima, bulut tarqap künmu chiqar chaqnap bir kün,
Yetkeysen muradinggha, tépip yaru adashingni.

(„Yalghuz Qush“ dégen shierdin)

dégendek tragédiyege toyunghan lérik misralar arqiliq ipadileydu.




Ahmet Igemberdi chet-elge chiqip, inqilapni dawamlashturushni könglige püküp, shu yillardiki Sherqiy Türkistan Xelq inqilawiy partiyesidikilerning yardimi bilen ikkinchi Jumhuriyitimiz dunyagha kelgen, qutsal tupraq Ili wilayitige kétidu. 1969-yili 6-Ayning 20-küni, Xitay hökümitining Milliy azatliq herkitimizge qaritilghan pashistik zerbillirining biri bolghan „Chong tazilap yoqutush“ herkitide „Sherqiy Türkistan Xeliq Inqilawiy Partiyesi“ bilen munasiwiti bar, dep Ghuljida qolgha élinip, Ürümchige éghir koyza-kishenler bilen, quralliq yalap keltürülüp, Sherqiy Türkistan xelqining munewwer qiz-yigitlirining issiq qéni bilen boyalghan, Louyuenjie 32-nomérliq qoradiki, Gongenting Türmisige tashlinidu.

Eyni waqitta minglighan ot yürek ezimetlirimiz shéhit qilinghan, 10 minglighan qolyazma we tarixtin kelgen kitaplirimiz köydüriwétilgen, Gongentingning bu qan puraydighan türmiside 1978-yili 2-Ayghiche, héchqandaq qanuniy tertipke uyghun kelmigen bir basqi, éghir suwal-soraqlar ichide yétishqa mejbur bolidu.
Hökümet shu yili 2-Ayning axirida uni, qolgha alghanliqini resmiy élan qilidu. Shuningdin kéyin 12 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinip, siyasiy hoquqidin mehrum qilinidu. Ahmet Igemberdini Shu yili 4-Ayning axiri, bir qisim Türmedashliri-Abliz Hemze, Ablimit Yaqup( Abliz Mexsum-Alla yatqan yérini jennet qilsun-ning qizi cholpanning iri) qatarliqlardin teshkil qilghan, 30gha yéqin siyasiy mehbus qatarida, Ürümchi Gongenting qarmighidiki Lusaugu kömür-kan türmisige yollaydu. Ahmet Igemberdi bu türmide 1979-yili 14-Séntebirghiche, Nezer Muhemmet(Hotendin), Qadir Abdurusul(Qeshqerdin), Tursun Nasir(Maralbeshidin) qatarliq 3 türmidishining Xitaylar teripidin élip bérilghan pajielik qiynash netijiside naheq öltürülgenlikige shahit bolidu.

Ahmet Igemberdi bir Sherqiy Türkistanliq bolup qalghini üchün, mukemmel terbiye körgen ziyaliy bolup qalghanliqi üchün, ot yürek bir inqilapchi bolup qalghanliqi üchün, talantliq bir shayir bolup qalghanliqi üchün, ishghaliyet astida turghan öz wetnide erkin yashash pursitige érishelmeydu. Tajawuzchilar yene Uyghur xelqi ichidin yétiship chiqqan, bir ewlat oyghanghan 10 minglighan batur qiz-yigitlirimizning qatarida Ahmet Igemberdinimu, közige qadalghan mix dep qarap, uni yoqutiwétish üchün her türlük tozaqlarni quridu we qarangghu zindanlarda yashashqa mejburlaydu.Bu qabahetlik hayat uning ijadiyitini teximu janlanduriwétidu.

Ahmet Igemberdi shu yillardiki 10 yilliq türme hayatida „Zindan Naxshilliri“ namida 100din artuq shierni qeghezge emes, yadqa yézip, türme siritigha élip chiqidu.

„Ölmekning üstige tepmek“ shu boldiki Ahmet Igemberdi teripidin türme ichide Xitaylarning qanxor dayisi Maoning eserlirige, shipir sheklide bashqilar bilelmigüdek qilip kirgüzüwétilgen shekilde yazghan 1000 misraliq „Tarimdin Xet“ dastani, Lin biawning xatalishishi sewebidin, Maoning kitablirini, Türme ichide yighiwalghanda izdek-soriqini qilish mumkinchiliki bolmighachqa yoqap kétidu.

Ahmet Igemberdi bu yillardiki ijadiyitide, Nijadiy texellusini qollunup, Türme hayatini asasiy téma qilghan halda weten-milletning béshigha kelgen shum teqdirni, qarangghu künlerni échinish we meyüslük ichide teswirlep, xelqimizni küreshke, birlikke, ittipaqliqqa hem jasaretke ündeydighan we ularning siyasiy kélichikige ümid béghishlaydighan, düshmen milletning jinayi qilmishlirini pash qilidighan, eyipleydighan bir türküm nadir eserlerni ijad qilidu.

Uning shieriyet ijadiyiti mushu yillarda wayigha yetken bolup, türme téshidiki edebiyat pütünley milliy yülünishidin ézip, mezmun we shekil tereptin tajawuzchi hökümet we „Dahiylar“ni gherezlik medihiyleydighan saray Edebiyati xayishigha éghip ketken mezgilde, bedihiylik we mezmun tereptin milliy edebiyatimizda kem bolghan boshluqlarni toldurup, yéngi dewir edebiyat tariximizdiki engüshterlerning biri bolup qalidu. U Uyghur shieriyitide enene bolup dawamliship kelgen Aruz wezni, barmaq wezni we chachma shier qatarliqlargha tewe bolghan köp xil janirlarning hemmiside qelem tewritip,héssiyatqa bay, tili ammibap, qisqa we méghizliq, milliy edebiyatimizdiki we Uyghur xelq folkloridiki ilghar ipadilesh usulliri bilen qérindash milletler we Rus edebiyatidiki alahiydiliklerni ijadiy we janliq birleshtürüp, shu dewirdiki Uyghur edebiyatigha wekillik qilidighan aldinqi qatardiki, piship yétlgen bir edipke aylanidu.

Ahmet Igemberdi 12 yilliq qamaq jazasigha qarita, öz qoli bilen yoquri sotqa yazghan erzi, Xitay ölkilliride alliqachan bashlanghan, chong qayta tekshüresh we xeliq teripidin, xata yaki layiqida jazalanmidi dégenlerning namining eslige keltürülüsh herkitining Sherqiy Türkistanda bashlinishi qatarliq sewepler bilen, 1979-yili 13-Séntebirde türmidin azat qilinidu. Eslide shu künila Türme ichidin yük-taqlirini echchiqip kétishke toghra kelgen bolsimu, Ahmet Igemberdi türmidashliri we Xitaylar teripidin shéhid qilinghanlar bilen xoshlushup kétish meqsidide, qara derwaza ichide yene bir kün qonup qalidu.14-Séntebirde Türme ichidiki türmidashliri bilen xoshlashqan hem bu yerdiki teqdirdashlirini, bu yerge tashlap kétishke anche köngli qiymighan Ahmet Igemberdi, yük taqillirini tik quduqning yénidiki melum bir ishxanigha tashlap qoyup, tik quduqning kün chiqish teripige jaylashqan Dahinggu töpilikige qarap yolgha chiqip, töpilik üstidiki Xitaylar teripidin öltürüwétilgen mehrum qérindashliri Nezer Muhemmet, Qadir Abdurusul, Tursun Nasir qatarliq 3 türmidishining qebrisi aldigha kélip, közyéshi qilip, quran-tilawet qilip bolup, kömür basqan mashinining kabinkiside olturup, Ürümchige qayitidu.

Shopur uni Ürümchi döng köwrükning arqisidiki hökümet munchisining aldigha ekkilip tashlap qoyidu. Ahmet Igemberdi, shu yerdiki Ürümchi soda idarisining aililikler qorosida yashawatqan achisining öyige kélip chüshidu. Ahemt Igemberdining anisi, u türmige kirip 3 yildin kéyin oghlining qayghu-hesriti derdide tola yighlap, 1972-yili Séntebirde alemdin ötkenidi. Ahmet Igemberdi Anisi Bibi Rabiye wapat qilip 6 yildin kéyin, bu ishtin türme ichde xewer tapidu. Bu waqitta, uning inisi Hüsen Igemberdi Xitay saqchisini urup qoyghanliqi sewebidin türmide yétiwatatti. Uning 3 yilliq Türme mudditining toshushigha bir ay qalghan waqitlaridi. Uning akisi Rehmet Igemberdi(Alla rehmet qilsun) Ürümchide ailisige kéliwatqan her-türlük siysiy bésimlargha chidimay, ayalining yurti kuchargha köchüp ketkenidi. Ahmet Igemberdining ayali bir qanche yillar ilgiri, hökümet teripidin „Eksil inqilapchi, chetelge baghlanghan unsur“dep qamalghan kishi bilen dawamliq öylük bolushning achchiqigha chidimay, u türmide yétiwatqan chaghdila ajriship ketkenidi.

Ahmet Igemberdi üchün hayatliqning héch-bir qimmiti qalmighandek körünetti. U peqet qelbide qan-yash yighlawatqan milliti hem özining töligen bedelliri üchün, qandaq qilip bir qisas alsam bolar dégennila oylayti.

U türmidiki waqtida yazghan eserlirining yoqulup kétishidin dayim ensirep, milliy edebiyatimizgha tewe bolghan bu bayliqlarni qoghdap qélish heqqide köp izdendi.Inqilap yolida bel qoyiwetmigendekla, ijadiyet iradisidinmu qeti´y waz kechmidi.Shunga bezi kichik tiptiki eserlerni qeghez-qelemsiz yada yézip, yada saqlap qélishqa orunsa, undaq qilish tes bolghan, kengrek hejimdiki eserlirini mexpiy xatirlesh yaki türme siritigha chiqiriwétish heqqide izdinetti.

Ahmet Igemberdi 10 yillap türmide yazip, iside saqlighan eserlirini, bu eserlerning düshmenning qoligha chüshüp kétishidin, yaki özi bir nerse bolup ketken teqdirde iz-déreksiz yoq bolup kétishidin ensirep, bir-birlep , yortqan ichide qol chiraq nuri astida xatirlep, türme ichidiki sirdishi, özidin 15-20 yashlar chong, hörmetke sazawer, nazaret astigha élinghan emma emgek sewebidin türme siritigha chiqip kirish pursitige ige, hörmetlik Abliz Musa(Alla rehmet qilsun)aka arqiliq chiqiriweteti.

Ahmet Igemberdi 10 yildin kéyin türmidin nazaret astigha élinip qoyup bérilidu.U Türmidin chiqqandin kéyin, türmide yazghan, shierlirini, shu dewirde közge körüngen Uyghur ziyalilirigha oqup bérishni xalayti, emma weziyet xeterlik bolghachqa, he dése undaq qilalmayti. U bir küni yolda, shu dewirde tonulghan Uyghur ziyalisi we shairi Mehmud Zeyidi bilen uchrushup qalidu we hal-mung bolidu we Söhbet jeryanida, türmide yazghan shierlirini oqup bermekchi bolidu.U yéngidin türmidin chiqtim, eger bu shierlarni özem yazghan, désem yene bir palaketke uchrap qélishim turghanla gep, undin bashqa bu kishining könglige bashqiche bir ish kélip qalmisun dep, „Mehmud, men sanga namelum bir shayir yazghan, shierlardin birqanchini oqup bérey“, deydu we özining eserlirini yada oqup béridu.

Mehmut Zeyidi shierlarni anglap, heyran bolup, „bu eserlerni nedin alding, ajayip nadir eserlerghu bu…Buni Abduxaliq Uyghuri yaki bolmisa Memtili efendi yazdimu néme…kel, manga éytip ber men xatiriliwalay“, deydu.Emma Ehmet Igemberdi shu dewirning siyasiy atmusporasi sewebidin, heqiqiy ehwalni éytalmaydu we „undaq qilalmaymen“, dep jawap béridu.

Mehmud Zeyidining shu qétimqi söhbette Ahmet Igemberdining „Zindan Shierliri“gha bergen bahasidin, muellipning, shu dewirde yazghan eserlirining qimmitini chüshüniwélish qiyin bolmisa kérek.

Ahmet Igemberdi shu yillardiki wehshet qaplighan türme hayati we shieriy ijadiyiti üstide toxtulup mundaq deydu:

U yillarni oylisam, yüreklirim pichaqta tilghandek azaplinip kétimen. Jumhuriyitimizni yoqutup qoyghunimiz yetmigendek, bir millet süpitide düshmen milletning aldam xaltisigha chüshüp, ulargha ishenginimiz burnimizdin bulaq boldi. Shu azaptin hazirghiche héch qutulalmidim, shu yillarda bu tiragédiyege toyunghan tuyghullirimni xelqim bilen ortaqlishish meqsidide, 1970-yili yazghan „Ilimsen“ dégen shierimda:

…

Xudani tashlap qoyup tapting „Xuda“ ,
U séni el ishqidin qildi juda.
Shu „Xuda“ bashlap keldi bar apetni,
Bexit yoq, xorluq yetti sanga uda.
Atalmish shu “Xudasi” turghan jallat,
Her sözi, qan-yash, achliq, ahu-peryat.
Bihush bop, “dürüt”idin sen bilmiding,
Bir küni bilip qalur, uruq ewlat.
Ilimsen munggha patqan weyran yurtum,
Sheytanghan iman satqan nadan yurtum.

Yat düshmen pitnisige qulaq sélip,
Dostungni xop zarlatting düshmen bilip.
Tuqqining teyyar qildi sanga ora,
Köp ötmey ummu chüshti axiri kélip.
Saddiliq, shu xuyunggha yatlar zoqmen,
Aghzida hi..hi... qilar dilda öchmen,
Qoy börü yashighanmu bir qotanda,
Qoy yimes göl börini kimken körgen!?
Ilimsen munggha patqan weyran yurtum,
Yatqa keng, özge qapqan, sersan yurtum.

...

yoqarqi sheklide ipadileshke orundum.Türmige kirip üch kündin kéyin, zulumgha bash egmes roh bilen “Irade” dégen bu:

Ching polattek irade, mehkem zindan témidin,
Okyan süyi ötelmes, puxta bolsa kémidin.
Bir kün bunda échilar, azatliqning gülliri,
Hörlük üchün tökülgen, qehrimanlar qénidin.

qisqa shierimni yazdim.

Türme hayati qiyin we xeterge tolghanidi.Bir kün yashamduq, ikki künmu bilmeytuq.Düshmen xalighan kishini ölümge buyrisa, xalighan kishige hayatliq chighiri qalduratti.Tar, qarangghu, meynet, pit we chusa qaplap ketken qehrimanlarning qéni bilen boyalghan kamérlardin birge bolsa weten-milletke satqunluq qilip, yene birge bolsa ölüp qutulush mumkinidi.Bundaq ishlar Xitay türmiliride ikkide bir bolup turatti.Shundaq turupmu ölmeydighandek roh bilen shierlirimni yéziwerdim we türmidashlirimgha ümid, ishench bérishke orundum...

1979-yili 12-ayda uning Edebiyat-senetchiler birleshmisidiki xizmiti eslige keldi.Qayide boyiche u yene „Tarim Jornili“ning Edebiyat-senet bölümide ishleshke dewet qilindi, lékin u Redaksiyede ishleshni xalimay, Edebiyat –Senetchiler birleshmisining Xeliq éghiz edebiyati jemiyiti bashquriwatqan „Miras” Jornilida ishleshke qarar beridu.

Ahmet Igemberdi 1980-yili 6-ayning 7-küni, Australiyege chiqip kétish üchün tereddut qiliwatqan, bir Ayal bilen öylük-ochaqliq bolup,uzun yillardin buyan, yürigining chongqur qatlamlirida saqlinip kéliwatqan erkin dunyagha chip, milliy dawani dawamlashturushtin ibaret izgü arzulirini emelge ashurush üchün niyet qildi. Lékin hökümet teripidin keydürülgen „Eksil inqilapchi“dégen qalpiqini shu chaghqiche éliwetilmigechke, waqtida Ürümchidin ayrilalmidi.Tört yildin köprek kütüsh, dawa qilishlar, tirikishishler netijiside axiri qalpaq élip tashlandi. Shuning bilen U, 1985-yili 9-martta Ürümchidin ayrilip, shu ayning 20-küni ikkinchi ayali bilen démokirattik we erkin dölet Australiyede jem bolidu.


U chet-elge chiqqandin kéyin, bir tereptin siyasiy küreshlirini dawamlashtursa yene bir tereptin özining yéziqchiliq ishlirini tashlap qoymidi. Uning bu dewirde yazghan eserliri ichida siyasiy publistika asasiy orunda, shieriyet ikkinchi orunda turidu. Bu eserliride wetenni séghinish, xelqimizni küreshke ündesh, dawayimizdiki ilghar hadisilerni medihiyelesh, passip amillarni tenqitlesh témilliri asasiy orunda bolup, chet-elde dawamlishiwatqan milliy dawayimizdiki engüshterlirimizning biri bolup qaldi.

Ahmet Igemberdi WETEN siritigha chiqip yazghan tunji shierining biri „Ürük Yigende“da:

Adélaydéning(3)xilwet baghchisida tang seher,
Ürük yidim, tallap turup shu serxilini.
Pisent bolmidi ghérip könglümge shu qeder,
Eslep kettim Ana yurtning Xuweynisini.

Dep yazsa, yene bir shierida :

Bughda, yiraqlardin séni körimen,
Bughda, ching dilimdin sanga köyimen.
Iman éytqinimda naming qoshulsun,
Séni dep tughuldum,
Senchün ölümen!

Dep yazidu.U yene “Chet-ellerde” dégen shierida :

Chet-ellerde boldum musapir,
Téshim küldi, ichim yighlidi.
Xelqim bilen boldi. Derdim bir,
Shu dümbemde Xitay qamchisi,
Yürügümni hesret tilghidi…

dep yazidu.U yene öz xelqini küreshke ündep, tolup tashqan irade we qeyserlik bilen:

Wetendash, qoyghin otni, rehim qilma, jehennem tughliri yansun,
Shu Béyjingliq, yaghi-düshmenning köyüp texti külge aylansun.
Jahalet bulutlirini heydeyli, jasarette tengri(Tagh)bashidin,
Esirlerdin zulum chekken, Ilimning hösni külsun, bexti parlansun!

Dep yazidu.


Ahmet Igemberdining chet-elge chiqqandin kéyinki hayati- xuddi weten ichidiki hayattekla xelqimiz bilen bir burundin nepeslengen, millitimiz bilen bir kallida tepekkur qilghan, millitimizning otida köyüp, süyide aqqan, Sherqiy Türkistanliq bolghinidin, Ay-yultuzluq kök bayraqni kötergenlikidin her zaman pexirlengen- bir Uyghur Oghlanining hayatidur.Ahmet Igemberdi gerche wetendin qanche ming kilométir uzaqta yashawatqan bolsimu, tiniqliridin xelqimizning hédini, yürikining soqushliridin millitimizning milliy iradisini köriwalghili bolidu.Uning kemter, kichik piél, salmaq we jasaretke tolghan xaraktéri heqiqiy bir dahiyning arimizda yashawatqanliqini bizge her zaman eskertip turidu.

Ahmet Igemberdi Australiyege chiqqan waqit Chet-ellerdiki Sherqiy Türkistan Milliy dawasida jiddiy özgürüshler barliqqa kéliwatqan bir dewirge toghra kelidu.U aldi bilen Türkiyediki Sherqiy Türkistan wexpisi we Qazaqistandiki Ziya Semidiy we Dolqun Yasin bashchiliqidiki Uyghur ziyaliliri bilen qoyuq munasiwet ornitidu. Shuning bilen u yene, Australiyediki Sherqiy Türkistanliq wetendashlarni dawayimiz etrapigha toplash üchün, bir Teshkilat qurup chiqishning zörürlikini hés qilidu. Shu seweplik, birqanche yilliq tirishchanliqlar we sinap körüshler netijiside, 1992-yili 25-Aprilda Adelaydediki Uyghur, Üzbek, Tatar, Qirghiz Aililirini birleshtürüp, shu chaghdiki éhtiyajgha asasen, „Australiye Türkistan Jemiyiti“ni qurup chiqidu. Jemiyet Aughustning axirida Australiye Hökümiti teripidin étirap qilinip, resmiy tizimgha élinidu. Jemiyet qurulghandin kéyin birinchi qilghan chong ishi, bu dölettiki tunji Uyghur tili mektiwini quridu. Ikkinchi bolup, Sherqiy Türkistanliqlar jaylashqan Adelaydening Gillesplains we Holdenhill rayonlirining merkizide jenubiy Australiye Islam jemiyitining yardimi hem Sherqiy Türkistanliqlarning 20,000 dollarliq xalis ianilliri bilen, 220,000 dollargha bir mekteptin Bina sétiwélip, „Wandana Meschiti“ni qurup chiqidu. Meschit 1994-yildin bashlap, resmiy ishqa kirishidu. Bu meschitke Sherqiy Türkistanliqlardin bashqa Türkler, Erepler, Parislar, Afghanlar, Boshnaqlar, Héndonoziyelikler kélip, Alla aldidiki özining Islamiy buruchlirini ada qilidighan bolidu. Bu dewirlerde Exmet Igemberdi, Jenubiy Australiye Islam jemiyitining ikki qétimliq saylimida muawén reyislik wezipisini öteydu we 8 yil shu jemiyetning ijrahiyye kommétitida her xil wezipilerni ada qilidu.

1992-yili 12-Ayning 12-künidin 14-künigiche Xelqaradiki Sherqiy Türkistanliqlarning keng-kölemdiki milliy qurultiyi Istambul Uniwérsititining chong zalida daghdughuluq ötküzüldi. Bu qurultaygha dunyadiki 20 ge yéqin memlikette yashawatqan, Sherqiy Türkistanliqlarning muhim Teshkilat ezaliri, hem Sherqiy Türkistan dawasining abroyluq pishiwaliri qatnishidu. Bu qurultayda Isa Yüsüp Aliptekin, Ziya Semidiy, Muhemmed Riza Békin, Abdurewup Mexsum, Hashir Wayidi, Yüsüpbeg Muhlisi, Erkin Aliptékin, Ghulamiddin Paxta, Dolqun Yasin, Qehriman Hujamberdi, Ümer Qanat, Dolqun Isa, Mehmet Tohti, Muhemmed Iminhezret, Ablikim Baqi, Ghopur Hajim, Rehmutilla Türkistani, Hüsen Qarihajim, Abduqadir Tash, Abduqadir Ehmet hajim, Muhemmet Qasim Imin qatarliq meshhur zatlar we aktip dawa paaliyetchilliri ishtrak qilidu. Qurultay qatnashquchillirining bezilliri yighinda muhim sözlerni qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qurultayda, muhim notuq sözlep, milliy herkitimizning tüp pirinsipining musteqilliq bolishi heqqide muhim yolyoruqlarni beridu. Qurultayning axirqi künide, Sherqiy Türkistan milliy qurultiyining Siyasiy kéngesh reyislikige saylinidu.Qurultaydin kéyin yeni 23-dékabir küni 20 etrapidiki qurultay qatnashquchilliridin terkip tapqan bir ömek, Isa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Riza Békinler rehberlikide Anqerediki Türkiye büyük millet mejlisige bérip, shu chaghdiki dölet bash bakani Suleyman Démiral, Türkiye millet mejlisi parlaméntining reyisi Hésamidin Jenderuq hem Insan heqliri kommétitining bashlighi Sabir Yawuzlar bilen körüshüp, Sherqiy Türkistan xelqining pajiyelik ehwalini, ulargha yetküzüp, Türkiye hökümiti we xelqidin yardem soraydu. Shu qétimqi uchrushishta, bash bakan Sulayman Démrel „Sherqiy Türkistan yalghuz emes“ dep xitap qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiride, özining ömürlik arzusi we Seudi erebistandiki wetenperwer zatlarning dewiti bilen 1- qétim Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige qatnashidu.

1994-yili 1-mayda Ahmet Igemberdi Australiye Türkistan Jemiyitining ikkinchi qétimliq saylimida yene jemiyet reyislikige saylanidu. 1993-yilning axiridin 1994-yilning axirighiche Ahmet Igemberdining tehrirlikide „Australiye Türkistan Jemiyiti Xewerliri“ namliq éngilische Ayliq gézit neshir qilinip, Australiye ichi we siritidiki munasiwetlik dölet, Teshkilat we muhim shexislerge yollinidu.

1996-yili 11-ayda Ahmet Igemberdi Hüseyin Qarihaji, Abduqadir Exmethaji, Muhemmet Riza Békin, Seley Hajim qatarliqlar bilen bir qatarda Miyunxenda échilghan Dunya Uyghur Yashliri qurultiyining qurulush yighinigha qatnishidu.Bu yighinda Dunya Uyghur yashlar qurultiyi qurup chiqilidu. Otturgha chiqqan bu qurulush kelgüside Sherqiy Türkistan milliy qurultiyi qurulidighan bolsa, shu qurultayning terkiwige yashlar kommétiti bolup qoshulushni wede qilidu.

Ahmet Igemberdi 1996-yili 12-Ayda Muhammed Riza Békin rehberlikidiki Sherqiy Türkistan wexpisi orunlashturghan, ikkinchi qétimliq Sherqiy Türkistanning tarixi we medeniyiti simpoziyomigha qatniship, Sherqiy Türkistanning siyasiy meselisi heqqide muhim dokilat béridu. Shuning bilen birge simpoziyomigha qatnashqan Ziya Semidi, Abdurewup mehsum, Yüsüpbeg Muxlisi, Ghulamiddin pahta, Batur Ershiddin, Qehriman Hujamberdi, Osmanjan Imin, Abdurazaq Imam, Abduqadir Ehmethajim, Hüseyin Qarihajim, Abduqadir Tash, Muhemmed Imin Qasim, Emin Ghupur, Memtimin Hezret, Küresh küsen, Ablikim Baqi, Mesumjan Zulpiqarof qatarliqlar bilen uchrushup, nöwettiki milliy dawayimiz heqqide keng-kushade söhbetlishidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiridimu, Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige 2- qétim qatnishidu.

1998-yili 11-Ayda échilghan Australiye Türkistan Jemiyitining üchünchi qétimliq qurultiyida, Jemiyetning ismi „Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti“ qilip özgertilidu. Sewebi 1997-yili 5-, 6- Fewrallarda Sherqiy Türkistan ikkinchi Jumhuriyiti dunyagha kelgen Ghuljida, Xitay milliy zulumigha qarshi qozghulanglar kötürüldi. Bu qozghulanglarni Xitaylar dölet térorini ishqa sélip qanliq basturidu. Bu weqelerdin kéyin dunya jamaetchilikining neziri, Sherqiy Türkistan dep atalghan, Xitay ishghaliyitidiki memliketke we Uyghur dep atalghan qan yighlawatqan bir milletke chüshidu.Shu seweptin Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining bu qurultiyi, köpchilikning birdek awaz bérishi netijiside, Ahmet Igemberdi jemiyetning reyislikige 3-qétim saylap chiqilidu.

Ahmet Igemberdi yitekchilik qilip, Sherqiy Türkistanda yüz bergen „Ghulja qetliami“din kéyin Ghulja yashlirining shu inqilawiy rohiyni Australiyede dawamlashturush üchün, Adalaydeda 40 kishining we Sidniyda 13 kishining qatnishishi bilen „Ghulja Uyghur meshripi“ni qurup chiqidu.

Ahmet Igemberdi aka bu mezgillerde yeni jemiyet xizmitige mesulluq wezipisini üstige alghan 1992-yildin 1999-yilning axirighiche, Xitay hökümitining Lopnurda élip barghan 47 qétimliq Atom sinaqi, Barin inqilawi dewridiki qattiq basturush we Ghuljidiki qanliq qirghinchiliqlirigha oxshaydighan hadisilerge qarshi keng-kölemlik namayishlarni élip bérishqa yitekchilik qilidu.

1990-yilining axiri Ahmet Igemberdi Ailisidin ayrilip Sidniygha köchüp kétish munasiwiti bilen 2000-yili Yanwarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining adettin tashqiri 4-qétimliq qurultiyini chaqrip, Sidniy köchüp ketkenliki sewebidin, jemiyet reyislikidin istipa beridu. Lékin yighin qatnashquchilliri Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining qurghuchisi, 8 yilliq reyisi Ahmet Igemberdi akini, jemiyetning pexriy reyislikini ötep bérishke teklip qilidu.

Ahmet Igemberdi 1997-yilining axirida Australiyediki muhim télwiziye qanili bolgha SBS ning muxbiri Elithabis Tadich bilen birlikte, jemiyet namidin Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyiti anglitilghan 30 minutluq „Cheklengen Ölke-Sherqiy Türkistan“ namliq télwiziye filimini ishlep chiqidu.

1997-yili Ahmet Igemberdi Sidniygha köchüp kelgendin keyin, 2-mart küni, özi qatniship Sidniyda qurulghan“Australiye Sherqiy Türkistan Shöhbe jemiyiti“ning reyislikini üstige élip, Sherqiy Türkistan Sürgundiki Höhümitining Jumhur reyisliki bilen qoshup künimizge qeder ishlep kelmekte.

Ahmet Igemberdi, 1998-yili 18-Martta Australiyedin Istanbulgha kélip, Sherqiy Türkistan wexpisi teshkilligen, Sherqiy Türkistan Milliy Merkizini qurush heqqidiki meslihet yighinlirigha qatnashti. Bu yighinda Australiye Sherqiy Türkistan jemiyiti, Milliy merkezni qurghuchi teshkilatlarning biri bolup, Ahmet Igemberdi, shu milliy merkezning dayimiy ezaliqigha saylinidu.

Ahmet Igemberdi 1999-yili 10-ayda Gérmaniyening München sheheride échilghan Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining heyyet ezaliqigha saylanidu hem shu qurultayning siyasiy meslihet kéngishining muwéni bolidu.

Ahmet Igemberdi 2001-yili 10-Ayning otturlirida Bilgiyening payitexti Beryusélda échilghan Sherqiy Türkistan(Uyghuristan) Milliy Qurultiyigha qatniship, qurultayning dayimiy heyyet ezaliqigha saylinip, qurultayning meslihet kéngishining muawén reyislikini dawamlashturdi. Qurultay kéngishining reyisi Haji Yakup anat wapat bolghandin kéyin, uning ornigha qurultay siyasiy meslihet kéngishining reyislikige teyinlenidu.

Ahmet Igemberdi 2004-yili 14-Séntebirde Amerika Qoshma Shitatliri merkizi Washingetun sheheri, kapitol Hildiki Amérika Kongérisining merikiler zalida qurulghan, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümitining tekliwige binaen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reyislikige teyinlenidu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyi Sürgündiki Hökümitining qurulishi, xelqra weziyet, Xitay we Sherqiy Türkistandiki yéngi hadisilerning teqezzasi asasida meydangha kelgen bolup, Sherqiy Türkistan Dawasining yéngi bir burulush nuqtisidi.Chünki chet-ellerde Sherqiy Türkistan xelqining arzu-armanlirigha asasen hökümet qurush meselisi, Muhemmed Imin Bughra, Isa Yüsüp Aliptékinler bir qatar orunushlarda bolghan bolsimu emelge ashmighanidi. Kéyinche Sowit hökümiti we Xitay hökümiti ottursidiki ziddiyetlerning türtkiside, Sherqiy Türkistan milliy herkitide hel qilmisa bolmaydighan yéngi meseliler otturgha chiqidu. Shunga Sowit ittipaqining Türkistan Tupraqliridiki Uyghur ziyaliliridin Ziya Semidi, Yüsüpbeg Muxlisi we Tursun Deryalar 1960-yillarning axiri we 1970-yillarda Türkiyege birqanche qétim kélip, Türkiyediki Isa ependi qatarliq kishiler bilen uchrushup, bir hökümet qurush heqqide muzakiriler élip baridu emma nimishqidur bu ulughwar meqset emelge ashmaydu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Sürgündiki hökümetini qurup, musteqilliqni tüp meqset qilidighan, kéyinki Jumhuriyitimizni eslige keltürüsh üchün weten ichi we siritida élip bériliwatqan dawagha qumandanliq qilidighan, mukemmel halda xelqimizning musteqilliqtin ibaret milliy iradisige wekillik qilidighan bir qurulushni otturgha chiqirish, Chet-eldiki Sherqiy Türkistan muhajirlirining hem memliket ichidikilerning uzun yilliq arzu-armanliridi. Bolupmu bu arzu-armanlar, 1996-1997-yillirida Seudidiki hemsherilirimizdin Hüseyin Qari Islami, Abdulqadir Ehmet hajim we Amérikidiki Ghulamidin Paxta, Sidiqhaji Ruzi qatarliq kishilerning hökümet qurush üchün Amérika parlaméntidiki bir qisim parlamént ezaliri we Sherqiy Türkistan meselisige hésdashliq qilidighan döletlerdiki muhim shexislerning köp qétim muzakirisi we uchrushushliri, we Washinggitundiki Sherqiy Türkistan Milliy azatliq Merkizining tirishchanliqi netijiside, Xitay we uning ghalchillirining her-türlik qarshiliqliri we toqa-lenetlirige qarimay otturgha chiqti.Bu dewirning muqerer éhtiyajidi. Hökümetning qurulishi we uning buran-chapqunluq hayatida, milly rehbirimiz, dangliq Uyghur ziyalisi Ahmet Igemberdining singdürgen barliq ejrining sawabini Alladin tileymiz.

Ahmet Igemberdining siyasiy küreshliri we edebiy ijadiyiti, Sherqiy Türkistan hazirqi zaman tarixidiki muhim hadisilerning biri bolup, bu heqte milliy ustazlirimiz hésaplinidighan Profesor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiri, „Ahmet Igemberdi, bügün yalghuz talantliq shair bolupla qalmay, Sherqiy Türkistan xelqi ichidin chiqqan meshhur siyasiy rehber, meshhur yétekchi bolup qaldi. Sherqiy Türkistan xelqining milliy azatliq kürishide her zaman aldinqi septin orun élip keldi.“ Dése, Dunyagha meshhur hazirqi zaman Uyghur edebiyatining namayendilliridin biri bolghan, Nobél edebiyat mukapatining Altun yultuzluq midalining sahibi, inqilapchi Dolqun Yasin“… Asaret ichidin nurgha intilish, qepez ichidin erkinlikke telpünüsh, naheqchilik ichidin heqiqetni izdesh tuyghulliri, shair Ahmet Igemberdining türmilerdin otluq sadalarni yangritishqa küch-quwet we yönülüsh bexish etkenliki éniq…“ dégenidi.Dolqun Yasin yene „Ahmet igemberdini“Köp yazmighan bolsimu az lékin saz eserlerni yazdi…“ dep uning ijadiyitini teripleydu. Uningdin bashqa milliy ustazimiz, Uyghur hazirqi zaman edebiyati obzorchiliqining asasini salghan edebiyat nezeriyechisi Sidiqhaji Ruzi, 2005-yili 3-Ayning 15-küni yazghan „Inqilapchi, Dahiy we Shair Ahmet Igemberdi” dégen esiride „ Men bügün milletchilik, wetenperwerlik, xilmu-xil misralarda küylengen Shier toplamlirini tépiwaldim. Shundaqla hazirghiche men kütüp kelgen Shairnimu tépiwaldim, bu shair Ahmet Igemberdi. Bu shierlar Ahmet Igemberdining Shierliridur…“ dése, maqalining yene bir bölikide Ahmet Igemberdining „Manas Boyida“ dégen töwendiki:

…

Kech küz idi, chaqti chaqmaq, keldi zimin lerzige,
Xan tengridin chiqti künüm, chüshti düshmen wehiymige.

Tengriqutlar saldi chuqan, zulpiqari qolida,
Qachti düshmen, yandi tughlar, Manas derya boyida.
...

Qaldi kishnep, minglap Tulpar, Qaldi mertler yash töküp,
Tosti bulut yultuzumni, Qaldi baghlar solushup.
...

Ötti yillar, qisas ölmes, baqiy emes zulmet tün!
Chiqar bir kün, menggü parlap, xantengrige chökken kün.

Shier misraliri heqqide toxtulup:

“… Shair Ahmet Igemberdi xitap qildi! Höküm qildi! , - qaysi kün idi? Musteqilliq idi! Jang jiéshi, Istalin ikki dölet arqiliq, 1945-yili 8-Ayning 14-küni Uyghuristanning musteqilliqini paturiwetken, Uyghuristanning musteqilliqi örlep chiqqan zimin-Xantengrige paturiwetken.

Musteqilliq-bu ishench dégenliktur. Külkilik bir hadise shuki, bezi kishiler xudagha ishinermish, emma Uyghuristanning musteqil bolishigha ishenmesmish, bu qandaq mentiqe!? Uyghuristanni tarixta herqandaq küch musteqil dewletke aylandurup bergen emes. Peqet shu dewirning Uyghurliri qoligha qural élip, quralliq küresh yoli arqiliq bu ziminda musteqilliq jakarlighan! Jahangir döletler musteqilliq jakarlanghan u künini, xantengrige paturuwetti. Musteqilliq jakarlighan milliy rohmu xantengrige pétip ketti. Milliy roh partilap chiqqan kün,- deydu Shair shierida, musteqilliqmu partilap chiqmamdu? Shunga Allaning birlikige ishengen adem, wetenning musteqil bolishigha ishengen ademdur, Allaning birlikige, wetenning musteqil bolishigha ishengen adem, shieriy misralarda bu künning kélishini hüküm qilghan adem- shair exmet Igemberdi emesmu?“, dep yazidu.

Démisimu shair Ahmet Igemberdining Uyghur yéngi dewir edebiyatida tutqan orni alahiyde bolup, u özing qayanq lérik hésiyatqa, pütmes-tügimes ishench, yüksek ghayige ige siyasiy lirikilliri, bir dewir Sherqiy Türkistan jemiyitining, oxshimighan qatlamlirigha istitik bir nezer bilen yiltiz tartqan bolup, uning eserliridin, shu dewirning alahiydilikliri, wetinimizning siyasiy atmospurasi we her türlük ijtimayi munawsiwetlerni asanla köriwalghili bolidu.


Ahmet Igemberdi uningdin bashqa 2004-yili Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining Beshinchi qétimliq qurultiyini chaqrilishigha riyasetchilik qildi. Bu qurultay Australiyening Adilayde sheheride échlip, Démyan Rehmet (Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining muawén bash ménistiri) bu jemiyetning reyislikige saylandi.

Ahmet Igemberdi 2004-yili, 11-Ayning 20-küni Amérika Washinggiton sheherining, Washingiton mehmanxanisida échilghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining ikkinchi qétimliq omumiy yighinigha qatniship, omumiy yighinning élip bérilishigha yétekchilik qildi.Yighin Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining Asasiy qanunlirini tüzüp chiqti.

Ahmet Igemberdi Abdul Eziz mexsumning eserlirining chet-elde neshir qilinishida alahiyde rol oynaydu. U pishqedem ustaz Abduleziz Mehsumning shierlirini öz qoli bilen chet-elge élip chiqqan bolup, uning we Abduleziz mexsumning qizi Zeynep xanimning sewebiy bilen Abduleziz Mehsumning eserliri weten siritida neshir qilindi „Ayrilmisun“ dégen shieri, hökümetning asasiy qanunigha kirgüzüldi.Ahmet Igemberdining éytishiche, Doktur, Professor Sultan Mehmut Qeshqiri Abdul Eziz Mehsumning, neshir qilinmay qalghan eserlirini xelq bilen yüz körüshtürüshtin ibaret shereplik xizmetni ishlewétiptudek.

Ahmet Igemberdi wetendin hör dunyagha chiqqandin kéyin izchil türde Abdulqadir Damullam, Sabit Damulam, Abduleziz Mexsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Eilihan Töre we Ehmetjan Qasimiylarning izidin mangdi we bu meydandin qetiy waz kechmidi. Shéhitlarning rohiy chaqrighan siyasiy küresh meydanlirida tingirqimasliq, ikkilenmeslik, rastchil, bir sözlük, semimiy bolush, nam shöhret we rahet-paraghet üchün musteqilliq meydanidin qetíy waz kechmesliktin ibaret bir qatar isil xisletler uninggha xelqimiz arisida yoquri shöhret qazandurdi.

Ahmet Igemberdi Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümitining, Amérika payitexti Washinggiton sheherige jaylashqan xelqaraliq Axbarat kulubidiki paaliyetlerge toluq qatniship, Axbarat yighinida xetme quran oqulghandin kéyin, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining qurulghanliqini resmiy dunyagha élan qildi. Ahmet Igemberdi bu yighinda muhim notuq sözlidi. Ahmet Igemberdi 2004-yili 21-Noyabir küni Aqasaray aldida ötküzülgen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti sürgündiki hökümitining Jumhur reyisi, muawén reyisi, bash ménistir, ménistirlar, parlamént ezalirining qatnishishida, Sherqiy Türkistanning Ay-yultuzluq bayriqini tutup, qesem bérish paaliyitige qatnashti.

Ahmet Igemberdi 2005-yili Türkiye Yalowa wélayetlik hökümet bashqurghan, Türk dunyasi jamaetchilikliri we Döletlirining xelqaraliq Folklor bayrimigha teklip qilinip, Türkiyege Ayropilan bilen kelgende, Xitay hökümitining Türkiye hökümitige qilghan bésimi bilen Chigiridin kirgüzülmidi.Ahmet Igemberdi Ayirportta muxbirlarning ziyaritini qobul qilip, Xitayning Sherqiy Türkistan xelqige zorlap téngiwatqan mustemlikichilik siyasitini pash qildi. U bu qétim xelqaraliq Folklor yighinigha qatnishalmighan bolsimu, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining 25-, 26-, 27-künliri 3-qétimliq omumiy yighininni chaqridi.

Ahmet Igemberdi 2006-yili11-Ayning 12-küni Adalade Sheheride ötküzülgen, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining, dölet bayrimimizni tebriklesh paaliyetide, uning weten-xelq aldida körsetken xizmetliri üchün, jamaet namidin teyyarlanghan, aliy mukapatni tapshuriwaldi.

Ahmet Igemberdining 2007-yili Aprilda yazghan „Weten Heqqide Qeside“ dégen lérik esiri, uning shieriyet ijadiyiti we siyasiy küreshliri xulasilengen, wekil xaraktérgha ige eser bolup, uningda apturning shexsiy hayati, dunya qarishi, senet we siyasiy meydani janliq ekis ettürülgen.Eserdiki istilistikiliq wastiler, eserning merkiziy iddiysi, eserde ipadilengen xahish we hergiz tiz pükmes jasaret eserning bedihiylikini shekillendürgen asasliq amillar bolup, bu eser mushundaq bir tiragédiyelik dewirde, uyghur edebiyatida yéngidin yitiship chiqiwatqan qelemkeshlerge yol körsütüp turidighan mayak bolup qalsa ejep emes!

Ahmet Igemberdi 2007-yili 8-ayning 11-küni Türkiye Sherqiy Türkistan Wexpisi teripidin oyushturilghan, Ahmet Igemberdi Nijadi we Professor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiriyning tughulghanliqining 70 yilliqi we ijadiyet paaliyetlirining 50 yilliqi munasiwiti bilen teshkillengen, 200 kishlik yighingha qatniship, yighin teshkülligichilliri we jamaet namidin hazirlanghan Shaadetname we aliy mukapatlarni tapshuriwaldi we yighingha qatnashqan Sherqiy Türkistanliq qérindashlirigha debdebilik teshekkur notuqi élan qildi.

Ahmed Igemberdi 2007-yili Aughust éyida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 4-qétimliq omumiy yighinigha qatnashti we bu yighin qatashquchilliri bilen hökümet heqqide 10 maddiliq muhim qarar maqullidi.

Ahmet Igemberdi, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining 2008-yili 10-ayda ötküzgen, Adalaydetiki yighinlirigha teklip bilen qatnashti. Bu yighinlarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti özining uzun yiliq rehbiri Shayir we yazghuchi Ahmet Igemberdining weten-millet aldidiki uluq töhpillirini nezerge élip, uninggha Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti we jamaetchiliki namidin teshekkur éytip, töhpiler ekis ettürülgen tékist chüshürülgen Longqa teqdim qildi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 8-Ayning 24-künidin 28-künigiche Istanbulada ötküzülgen Xelqara Uyghur Qelemkeshler merkizining, resmiy ötküzülgen birinchi qétimliq qurultiyigha teklip bilen qatnashti.

Ahmet Igemberdi yene Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümetning parlamént ezaliri bilen 2009-yili 10-Ayning 2-küni Türkiyening Istanbul Sheheride, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümet we Parlaméntning 5- qétimliq qurultiyini chaqridi. Bu qurultay 2009-yili 10-ayning 5-künigiche dawamliship, nahayiti muwepeqiyetlik axirlashti. Bu qurultayda Ahmet Igemberdi yene pütün yighin ishtirakchillirining birdek awazi bilen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümetning jumhur reyislikige saylandi.

Bu yighinda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti qurulghandin kéyinki netije we achchiq sawaqlar xulasilinip,hökümet terkiwidiki yaramsiz, siyasiy meydani éniq bolmighan layaqetsiz kishiler parlaménttin chiqirilip, uzaq sinaqtin ötken, qabiliyetlik, bayriqi mustehkem bolghan Ismayil Chinggiz, Ghulam Yaghma Oghli, Ahmetjan Osmandek bir türküm qabiliyetlik we talantliq yéngi küchler toluqlap kirgüzildi.Ahmet Igemberdi yighin qatnashquchillirigha muhim söz qilip, hökümetning qurulushini téximu küchlendürüsh, yéngi qanlar bilen üzlüksiz toluqlash, ichkiy-tashqiy düshmenning her türlük aghdurmichiliq herketlirige zerbe bérip, mezlum xelqimizning milliy iradisige asasen, baturluq we pidakarliq bilen milliy musteqilliqimiz üchün toxtimay küresh qilishni otturgha qoydi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 10-Ayning 13-küni Yawropagha seper qilip, 14-kündin bashlap Frankfurt, Kölin, Düyisburg, Dortmund qatarliq sheherliridiki Türk dunyasining xelqaraliq shieriyet festiwalliri, Sherqiy Türkistan dawasigha ayit namayish we komfrenslerge qatnaship mezlum xelqimizning dert-hesritini anglatti. U yene „Türkiye“,„Hürriyet“,„Milliyet“, „Milliy Gazite“, „Zaman“,„Sabah“ we „Post“qatarliq metbuatlarni ziyaret qildi we künimizdiki Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyitini anglatti.U „Zaman“ géziti oyushturghan bir qétimliq 500 kishlik yighinda söz qilip, mezlum Sherqiy Türkistan xelqining achchiq azawini tesirlik anglitip, yighinqatnashquchilliri ichidiki erbaplarning yoquri bahasigha érishti. U yawropa sepiride Sherqiy Türkistan teshkilatliri we Türk derneklirini ziyaret qildi we xelqimizning qizghin qarshi élishigha nahil boldi.

Ahmet Igemberdi bir tereptin siyasiy küresh qilsa yene bir tereptin medeniyet we aqartish herkiti élip barghan bir muellimdur.Uning hazirghiche weten ichi we siritida yazghan eserliri, „Zindandin Yangrighan Otluq Naxshilar“ (1998), „Sherqiy Türkistan Türk Dunyasining Qanliq Yarisi“(2000), „Sherqiy Türkistan Wetinim Méning“(2004), „Hijran“ (2005), „Hijran Derdi“(2006), „Sherqiy Türkistan We Milliy Musteqilliq“(2009) qatarliq 6 kitap qilinip neshir qilindi.

Uning bir qisim eserliri Uyghur, Türk,, Qazaq, Engilis we Rus tillirida neshir qilindi. U hazir özining buran-chapqunluq hayati heqqidiki eslimisini yézish üstide japaliq izdiniwatidu.

*****
Axmet Igemberdi, chet-elge hijret qilghan 24 yilliq hayatida weten-millet üchün hardim, taldim démey yürek qénini serip qilip, kemterlik bilen aldinqi birqanche ewlat milliy rehberlirimizdin ügünüp, béshini ichige tiqip ishlep, shexsiy nam-shöhret qazinishqa bérilmey, milliy herkitimizdiki xelqimizge tonulghan bir dahigha aylinipla qalmay, Sherqiy Türkistan medeniyet tariximizdiki, jümlidin Uyghur edebiyatidiki öchmes bir yoruq yultuzgha aylandi.

U wetenge béghishlap yazghan bir Shierida:

Wetinim ishqida yanghan bir shammen,
Jismida jush urghan bir tamche qanmen.
Xizmitim tégilmu, bilmeymen lékin,
Wetenning gadasi-bir xeste janmen!

Dep qelem tewiritip, kishlik xaraktérigha singip ketken, dahilargha xas, kichik piel, chiqishqaq, jangha yéqin, semimiy, shexsiyetchiliktin xaliy, rahet-paraghet we shan-shöhretke bérilmey, iztirap we qayghu bilen küresh ichide ötken hayatidin, milliy azatliq yolida bir esirge yéqin bezide qomandan, bezide esker bolup élip barghan siyasiy küreshliridin, addiyghine xulase chiqiridu.

Ahmet Igemberdi dégen isim, Sherqiy Türkistan medeniyet we siyasiy küresh tarixidiki muhim bir téma bolup, bu heqte her tereptin chongqur izdinishke toghra kélidu. Cheteldiki Sherqiy Türkistan Inqilawi meselisi üstide etrapliq toxtalghanda, büyüklirimizdin Elihan Töre, Memtimin Bughra, Ahmetjan Kasimi, Isa Yüsüp Aliptékin qatarliq meshhurlirimizning namini zikir qilmay ötüp kétish mumkin bolmighandekla, milliy rehbirimiz Ahmet Igemberdining isminimu tilgha almay ötkili bolmaydu. Uning milliy dawayimiz jeryanida qolgha keltürgen köp qirliq emgeklirini, xelqimiz haman bir kün mukapatlimay qalmaydu! (K.Atahan)

Eskertish:

(1)Qizil Déplom-Shu yillarda Ottura Asiya Darilfonining oqush püttürgen Situdentlargha béridighan déplom ikki xil bolup, elachi oqughuchilargha qizil déplom, undin bashqilargha kök déplom bériletti. Layaqetlik bolalmighanlar sinip chüshüp oqushini dawamlashturatti yaki oqushtin waz kéchetti.

(2)Nijadiy-Shair, inqilapchi Ahmet Igemberdining 1969-yillardin béri qollunup kéliwatqan texellusi bolup, aq téror qaplap ketken shu yillarda, kimlikini yoshurup ijadiyet élip bérish üchün qollunilghan.

(3) Adélaydé-Jenubiy Australiyening merkiziy sheheri.

Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hükümiti Medeniyet we
Teshwiqat Ménistirligi


Ottuzbirinchi Öktebir, 2009-Frankfurt/Gérmaniye